Η χρονιά με μια ματιά

Η οικονομία της ζώνης του ευρώ επλήγη από μια πρωτοφανή και σφοδρή διαταραχή λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού (COVID-19) το 2020. Η οικονομική δραστηριότητα συρρικνώθηκε απότομα το α΄ εξάμηνο του έτους ως αποτέλεσμα των περιοριστικών μέτρων και της αυξημένης απροθυμίας ανάληψης κινδύνων. Η ισχυρή και συντονισμένη αντίδραση της νομισματικής και της δημοσιονομικής πολιτικής, σε συνδυασμό με τις θετικές ειδήσεις για τα εμβόλια, βοήθησαν να σταθεροποιηθεί η δραστηριότητα το β΄ εξάμηνο του έτους. Συνολικά, το ΑΕΠ της ζώνης του ευρώ συρρικνώθηκε κατά 6,6% το 2020. Ο ετήσιος καταγραφόμενος πληθωρισμός υποχώρησε σε 0,3%, από 1,2% το 2019, γεγονός που οφείλεται κατά κύριο λόγο στη μείωση των τιμών της ενέργειας, αν και συνέβαλαν και ορισμένοι ειδικοί παράγοντες που σχετίζονταν με την πανδημία. Για παράδειγμα, οι τομείς που επλήγησαν σφοδρότερα από την κρίση, όπως οι μεταφορές και τα ξενοδοχεία, συνετέλεσαν στην πτώση του πληθωρισμού το β΄ εξάμηνο του έτους.

Η ΕΚΤ χαλάρωσε σημαντικά την κατεύθυνση της νομισματικής πολιτικής της προκειμένου να αμβλύνει τις αρνητικές επιπτώσεις της πανδημίας στην οικονομία της ζώνης του ευρώ μέσω μιας ολοκληρωμένης δέσμης μέτρων, τα οποία αναπροσαρμόστηκαν στη διάρκεια του έτους. Η δέσμη περιλάμβανε τη θέσπιση νέου προσωρινού έκτακτου προγράμματος αγοράς στοιχείων ενεργητικού λόγω πανδημίας, τη χαλάρωση των κριτήριων καταλληλότητας των στοιχείων ενεργητικού για τα προγράμματα αγοράς και για τη χρήση τους ως εξασφαλίσεων και την προσφορά νέων πράξεων πιο μακροπρόθεσμης αναχρηματοδότησης. Η απάντηση της νομισματικής πολιτικής συνέβαλε αποφασιστικά στη σταθεροποίηση των αγορών και βοήθησε να αναχαιτιστούν οι σοβαροί κίνδυνοι που θέτει η πανδημία για τον μηχανισμό μετάδοσης της νομισματικής πολιτικής, τις προοπτικές για την οικονομία της ζώνης του ευρώ και, εν τέλει, τον στόχο της ΕΚΤ για σταθερότητα των τιμών. Επιπλέον, οι μακροπροληπτικές πολιτικές επικεντρώθηκαν στη διατήρηση της ροής πιστώσεων προς την οικονομία, ενώ η Τραπεζική Εποπτεία της ΕΚΤ θέσπισε μικροπροληπτικά μέτρα προκειμένου να περιορίσει τον αντίκτυπο της κρίσης και να ενισχύσει την ανθεκτικότητα του ευρωπαϊκού τραπεζικού τομέα.

Τον Ιανουάριο το Διοικητικό Συμβούλιο ξεκίνησε την επανεξέταση της στρατηγικής νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ, ούτως ώστε να διασφαλίσει ότι αυτή παραμένει κατάλληλη για τον σκοπό της. Η επανεξέταση επιδιώκει να αναλύσει διεξοδικά τις συνέπειες των ριζικών αλλαγών που έχουν λάβει χώρα μετά την προηγούμενη επανεξέταση το 2003. Σε αυτές συγκαταλέγονται η επίμονη μείωση του πληθωρισμού και των επιτοκίων ισορροπίας, καθώς και οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, του ψηφιακού μετασχηματισμού και της κλιματικής αλλαγής. Η επανεξέταση θα αξιολογήσει κατά πόσον και με ποιον τρόπο η ΕΚΤ θα πρέπει να προσαρμόσει τη στρατηγική νομισματικής πολιτικής της και αναμένεται να ολοκληρωθεί το β΄ εξάμηνο του 2021.

Η ΕΚΤ διερευνά όλους τους πιθανούς τρόπους, εντός των ορίων της εντολής της, με τους οποίους θα μπορούσε να συμβάλει στον περιορισμό των δυνητικά σημαντικών οικονομικών και κοινωνικών συνεπειών της κλιματικής αλλαγής. Αυτό περιλαμβάνει προσεκτική ανάλυση σε όλους τους συναφείς τομείς πολιτικής, την επένδυση των χαρτοφυλακίων του ταμείου συντάξεων και ιδίων κεφαλαίων της ΕΚΤ κατά τρόπο βιώσιμο και υπεύθυνο και την παρακολούθηση του αποτυπώματος άνθρακα της ίδιας της ΕΚΤ. Η ΕΚΤ πρόσφατα δημιούργησε κέντρο για την κλιματική αλλαγή με σκοπό να διαμορφώσει και να συντονίσει το πρόγραμμα δραστηριοτήτων της για το κλίμα.

Το Ευρωσύστημα έχει αναπτύξει ολοκληρωμένη στρατηγική πληρωμών λιανικής για να αξιοποιήσει τις δυνατότητες καινοτομίας που προσφέρει ο ψηφιακός μετασχηματισμός, με κύριους άξονες την εισαγωγή της δυνατότητας άμεσων πληρωμών, την ανάπτυξη πανευρωπαϊκής λύσης πληρωμών και τη διερεύνηση της πιθανότητας έκδοσης ψηφιακού ευρώ. Τον Οκτώβριο του 2020 ξεκίνησε δημόσια διαβούλευση για το ψηφιακό ευρώ με σκοπό να διασφαλιστεί ότι η όποια νέα μορφή χρήματος και πληρωμών που τυχόν θα παρέχει το Ευρωσύστημα θα εξακολουθεί να χαίρει της εμπιστοσύνης του κοινού.

Το 2020 η ΕΚΤ ενίσχυσε την επικοινωνία και εμβέλειά της για να ανταποκριθεί στις προκλήσεις που έχει θέσει η πανδημία και να κατανοήσει καλύτερα τις οικονομικές ανησυχίες και τις επιτακτικές ανάγκες των Ευρωπαίων πολιτών. Εγκαινίασε επίσης το ιστολόγιο ECB Blog. Το 2020 δημοσιεύθηκαν 19 άρθρα, πολλά εκ των οποίων είχαν θέμα τις παρεμβάσεις της ΕΚΤ για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Η πρώτη εκδήλωση στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας “Η ΕΚΤ σάς ακούει” πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2020 και η διαδικτυακή πύλη “Η ΕΚΤ σάς ακούει” έλαβε σχεδόν 4.000 σχόλια σχετικά με τη στρατηγική νομισματικής πολιτικής.

Το 2020 ήταν ένα έτος έντονης και επείγουσας δράσης, η οποία υλοποιήθηκε σε στενή συνεργασία με τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα, αλλά και με άλλες κεντρικές τράπεζες σε όλο τον κόσμο, με σκοπό την αντιμετώπιση της τεράστιας εξωγενούς διαταραχής που έπληξε την παγκόσμια οικονομία. Η ΕΚΤ από την πλευρά της συνέβαλε σ’ αυτή την προσπάθεια.

Φραγκφούρτη, Απρίλιος 2021

Christine Lagarde

Πρόεδρος

Η χρονιά σε αριθμούς

1 Η οικονομία επλήγη από την πρωτόγνωρη και σφοδρή πανδημική κρίση

Το 2020 η παγκόσμια οικονομία κατέγραψε βαθιά ύφεση εν μέσω πρωτοφανών προκλήσεων. Ωστόσο, η διατάραξη που προκάλεσε η πανδημία COVID-19 είχε πιο εξωγενή χαρακτήρα σε σύγκριση με τα αίτια των προηγούμενων κρίσεων του 2008 και του 2011-2012. Ενώ σε εκείνες τις κρίσεις στο επίκεντρο βρίσκονταν συγκεκριμένα προβλήματα του χρηματοπιστωτικού τομέα, το 2020 η γενεσιουργός αιτία της ύφεσης εντοπίζεται εκτός της οικονομίας. Η εξάπλωση της πανδημίας COVID-19 είχε πολύ σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομική δραστηριότητα, αρχικά στην Κίνα και αργότερα σε παγκόσμιο επίπεδο. Το διεθνές εμπόριο συρρικνώθηκε έντονα, η λειτουργία των παγκόσμιων αλυσίδων αξίας διαταράχθηκε σοβαρά και η αβεβαιότητα στις παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές αυξήθηκε σημαντικά.

Η οικονομία της ζώνης του ευρώ υπέστη και αυτή τις έντονες επιπτώσεις της πανδημίας. Οι επιπτώσεις έγιναν αισθητές, για παράδειγμα, στην κατανάλωση, η οποία μειώθηκε κατακόρυφα το πρώτο εξάμηνο του έτους ως συνέπεια των εκτεταμένων μέτρων περιορισμού των οικονομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων, αλλά και της αυξημένης αποστροφής προς τον κίνδυνο. Η δραστηριότητα, ιδίως στον τομέα των υπηρεσιών, επίσης υποχώρησε σημαντικά, λόγω της έλλειψης ζήτησης και των περιορισμών που επιβλήθηκαν στις δραστηριότητες. Ως εκ τούτου, το πραγματικό ΑΕΠ συρρικνώθηκε με εξαιρετικά ταχείς ρυθμούς το β΄ τρίμηνο του έτους. Ταυτόχρονα, οι υπεύθυνοι χάραξης νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής έδρασαν άμεσα και αποφασιστικά προκειμένου να αντιμετωπίσουν την κατάρρευση της ζήτησης και τα υψηλά επίπεδα αβεβαιότητας, ώστε μεταξύ άλλων να διασφαλιστούν ευνοϊκές και σταθερές συνθήκες χρηματοδότησης και να διατηρηθεί η πρόσβαση σε ρευστότητα. Από την αρχή της πανδημικής κρίσης οι προσδοκίες για το βάθος και τη διάρκεια της ύφεσης επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τις προοπτικές για την εξεύρεση ιατρικών λύσεων, ιδίως ενός εμβολίου. Σε συνδυασμό με τις δυναμικές και συντονισμένες παρεμβάσεις πολιτικής, οι θετικές ειδήσεις στα τέλη του φθινοπώρου για την πρόοδο στην ανάπτυξη εμβολίων οδήγησαν σε σταδιακή αποκατάσταση της εμπιστοσύνης. Ενώ οι εξελίξεις της οικονομικής δραστηριότητας παρέμειναν ευμετάβλητες το δεύτερο εξάμηνο του έτους, όταν εκδηλώθηκε νέο κύμα της πανδημίας, οι προσδοκίες για την ανάπτυξη ενισχύθηκαν και σταθεροποιήθηκαν. Η εξέλιξη των τιμών επίσης επηρεάστηκε έντονα από την πανδημία. Ως αποτέλεσμα της ασθενούς ζήτησης, της μείωσης των τιμών του πετρελαίου και της κάμψης της δραστηριότητας, ο πληθωρισμός βάσει του ΕνΔΤΚ υποχώρησε στη διάρκεια του έτους και κυμάνθηκε σε αρνητικά επίπεδα από τον Αύγουστο και μετά. Και άλλοι παράγοντες, όπως η προσωρινή μείωση του συντελεστή ΦΠΑ στη Γερμανία το δεύτερο εξάμηνο, άσκησαν μειωτική επίδραση στον πληθωρισμό. Παράλληλα, η προσδοκία ισχυρής ανάκαμψης το 2021 και η αντιστροφή πρόσκαιρων παραγόντων, όπως η μείωση του συντελεστή ΦΠΑ στη Γερμανία, ενίσχυσαν την προοπτική επιτάχυνσης του πληθωρισμού. Οι αποφασιστικές παρεμβάσεις πολιτικής διατήρησαν υποστηρικτικές τις πιστωτικές και χρηματοδοτικές συνθήκες και αντιστάθμισαν σε μεγάλο βαθμό την αυστηροποίηση των πιστοδοτικών κριτηρίων των τραπεζών που προήλθε από την επιδείνωση του περιβάλλοντος κινδύνων. Παρόλο που η δυσλειτουργία των αγορών λόγω της πανδημικής κρίσης είχε ως αποτέλεσμα την έντονη αυστηροποίηση των χρηματοπιστωτικών συνθηκών τον Μάρτιο, η ταχεία λήψη μέτρων πολιτικής συνέβαλε στη συνολική μείωση των αποδόσεων των κρατικών ομολόγων της ζώνης του ευρώ το 2020 και στη σταδιακή ανάκαμψη των τιμών των μετοχών της ζώνης του ευρώ το δεύτερο εξάμηνο από τα πολύ χαμηλά επίπεδα στα οποία είχαν διαμορφωθεί λόγω της πανδημίας. Η περίοδος υψηλής αβεβαιότητας επίσης οδήγησε σε επιτάχυνση της νομισματικής και πιστωτικής επέκτασης, που αντανακλούσε την έντονη προτίμηση για ρευστά περιουσιακά στοιχεία και τη συσσώρευση ρευστότητας εκ μέρους των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών.

1.1 Η πανδημία προκάλεσε μεγάλη οικονομική καθίζηση

Η πορεία της πανδημίας COVID-19, μαζί με τα συνακόλουθα μέτρα περιορισμού της εξάπλωσης του ιού και τις πολιτικές στήριξης για την άμβλυνση των οικονομικών επιπτώσεων της πανδημίας, αποτέλεσαν τους βασικούς προσδιοριστικούς παράγοντες της αναπτυξιακής τάσης σε παγκόσμιο επίπεδο. Η παγκόσμια οικονομία επλήγη από μια σφοδρή εξωτερική διαταραχή και συνολικά οι κυβερνήσεις αντέδρασαν με αποφασιστικά μέτρα στήριξης για να αμβλύνουν τις οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας. Μετά το κατώτατο σημείο όπου είχε διαμορφωθεί το β΄ τρίμηνο του 2020 λόγω των περιοριστικών μέτρων, η παγκόσμια οικονομία άρχισε να ανακάμπτει το γ΄ τρίμηνο, καθώς η ένταση της πανδημίας και τα περιοριστικά μέτρα υποχώρησαν και κυκλοφόρησε η είδηση για την παρασκευή αποτελεσματικών εμβολίων. Ωστόσο, το δεύτερο κύμα της πανδημίας και η εκ νέου επιβολή αυστηρών περιοριστικών μέτρων σε ορισμένες προηγμένες οικονομίες επιβράδυναν σημαντικά τον ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης το τελευταίο τρίμηνο του έτους (βλ. Διάγραμμα 1). Στις μεγάλες αναδυόμενες οικονομίες της αγοράς, ο τριμηνιαίος ρυθμός ανάπτυξης ήταν αρνητικός το πρώτο εξάμηνο του 2020, αλλά το δεύτερο εξάμηνο ανέκαμψε έντονα.

Η απότομη συρρίκνωση της παγκόσμιας οικονομίας οφειλόταν κυρίως στη σημαντικότατη μείωση του προϊόντος του τομέα των υπηρεσιών – που δέχθηκε καίριο πλήγμα από τα μέτρα περιορισμού της πανδημίας – και στη συρρίκνωση του διεθνούς εμπορίου και των επενδύσεων. Ο ρυθμός αύξησης του προϊόντος στον μεταποιητικό τομέα ανέκαμψε ταχύτερα από ό,τι στον τομέα των υπηρεσιών, υποβοηθούμενος από τα κρατικά προγράμματα τόνωσης της οικονομίας, την αύξηση της ζήτησης ηλεκτρονικών ειδών, Η/Υ και ιατρικών προϊόντων, καθώς και την ταχύτερη άρση των μέτρων περιορισμού της πανδημίας σε σύγκριση με τον τομέα των υπηρεσιών, ο οποίος βασίζεται περισσότερο στις διαπροσωπικές επαφές.

Οι διαταράξεις και η αβεβαιότητα που συνδέονταν με τον κορωνοϊό αυξήθηκαν έντονα και παρέμειναν σε υψηλά επίπεδα, προκαλώντας επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομίας. Η πανδημία διατάραξε επίσης τις διεθνείς εμπορικές συναλλαγές και τις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες. Οι διαταράξεις αυτές περιορίστηκαν ελαφρώς το δεύτερο εξάμηνο του 2020 με τη μερική μόνο άρση των μέτρων περιορισμού της εξάπλωσης του ιού. Παρά την υπογραφή της “Φάσης 1” της εμπορικής συμφωνίας ΗΠΑ-Κίνας, οι εμπορικές εντάσεις μεταξύ των δύο χωρών παρέμειναν αυξημένες, όπως φαίνεται από μια σειρά διαφορετικών δεικτών. Εν μέσω αυξημένων εμπορικών εντάσεων, το πλήγμα που επέφερε η πανδημία στη ζήτηση και οι δασμοί που είχαν επιβληθεί νωρίτερα προκάλεσαν την κατακόρυφη πτώση του διεθνούς εμπορίου, ενώ η έντονη αβεβαιότητα και το επιδεινούμενο οικονομικό κλίμα επέδρασαν ανασταλτικά στις επενδύσεις (βλ. Διάγραμμα 2).

Ο παγκόσμιος πληθωρισμός υποχώρησε το 2020, αντανακλώντας την εξασθένηση της παγκόσμιας ζήτησης λόγω της πανδημίας (βλ. Διάγραμμα 3), καθώς και την έντονη πτώση των τιμών πολλών βασικών εμπορευμάτων. Στις χώρες του ΟΟΣΑ, ο καταγραφόμενος ετήσιος πληθωρισμός των τιμών καταναλωτή μειώθηκε από περίπου 2% το δεύτερο εξάμηνο του 2019 σε 1,2% τον Δεκέμβριο του 2020 εξαιτίας της πτώσης των τιμών της ενέργειας και της επιβράδυνσης του πληθωρισμού των τιμών των ειδών διατροφής. Ο υποκείμενος πληθωρισμός (εκτός των τιμών της ενέργειας και των ειδών διατροφής) μειώθηκε λιγότερο από ό,τι ο καταγραφόμενος πληθωρισμός και διαμορφώθηκε σε 1,6% περίπου στο τέλος του 2020.

Οι τιμές του πετρελαίου μειώθηκαν έντονα το πρώτο εξάμηνο του έτους, μετά την κατακόρυφη πτώση της παγκόσμιας ζήτησης, ιδίως επειδή οι ταξιδιωτικοί περιορισμοί και η τηλεργασία προκάλεσαν μείωση της κατανάλωσης πετρελαίου. Η τιμή του αργού πετρελαίου τύπου Brent, που χρησιμεύει ως δείκτης αναφοράς διεθνώς, παρουσίασε μεγάλο εύρος διακύμανσης μεταξύ 20 δολ. ΗΠΑ (χαμηλότερο επίπεδο εικοσαετίας) και 70 δολ. ΗΠΑ το βαρέλι το 2020. Η τιμή του πετρελαίου West Texas Intermediate, του αμερικανικού δείκτη αναφοράς, υποχώρησε κάτω από το μηδέν για μικρό χρονικό διάστημα τον Απρίλιο.

Το ευρώ ανατιμήθηκε περίπου κατά 7% σε όρους ονομαστικής σταθμισμένης συναλλαγματικής ισοτιμίας στη διάρκεια του 2020. Σε διμερείς όρους, στην εξέλιξη αυτή συνέβαλε η ανατίμηση του ευρώ κυρίως έναντι του δολαρίου ΗΠΑ. Η συναλλαγματική ισοτιμία του ευρώ έναντι της λίρας Αγγλίας ενισχύθηκε, αλλά επέδειξε σημαντική μεταβλητότητα σε όλη τη διάρκεια του 2020, κυρίως λόγω των μεταβαλλόμενων προσδοκιών σχετικά με το Brexit.

Στο τέλος του 2020, εν μέσω θετικών εξελίξεων αναφορικά με τα εμβόλια κατά του κορωνοϊού, οι προοπτικές για την παγκόσμια ανάπτυξη υποδήλωναν ισχυρή ανάκαμψη το 2021. Όμως οι προοπτικές αυτές ήταν ιδιαίτερα αβέβαιες και οι κίνδυνοι για την παγκόσμια δραστηριότητα ήταν ως επί το πλείστον καθοδικοί, καθώς η νέα έξαρση κρουσμάτων και η λήψη πρόσθετων περιοριστικών μέτρων στις μεγάλες οικονομίες επιδρούσαν αρνητικά στον ρυθμό ανάκαμψης.^[1]

1.2 Η οικονομία της ζώνης του ευρώ επέδειξε στενή συμμεταβολή με την παγκόσμια οικονομία^[2]

Μετά από επιβράδυνση της οικονομικής δραστηριότητας το 2019, το πραγματικό ΑΕΠ της ζώνης του ευρώ συρρικνώθηκε κατά 6,6% το 2020 (βλ. Διάγραμμα 4). Η δραματική μείωση της οικονομικής δραστηριότητας και η ανομοιομορφία της κατά τη διάρκεια του 2020 ήταν οι συνέπειες της πανδημικής διαταραχής και των περιοριστικών μέτρων που εφαρμόστηκαν για την ανάσχεση της εξάπλωσης του ιού. Το πρώτο κύμα της πανδημίας έπληξε τις χώρες της ζώνης του ευρώ κυρίως μεταξύ Μαρτίου και Απριλίου, με πρωτοφανή ταχύτητα και ένταση, και συνοδεύθηκε από αυστηρά περιοριστικά μέτρα στο σύνολο της οικονομίας στις περισσότερες χώρες. Ως αποτέλεσμα των μέτρων αυτών, η οικονομική δραστηριότητα της ζώνης του ευρώ συρρικνώθηκε σωρευτικά κατά 15,3% το πρώτο εξάμηνο του 2020. Η ανάσχεση της εξάπλωσης της πανδημίας και η άρση των περιοριστικών μέτρων στις περισσότερες χώρες από τον Μάιο του 2020 οδήγησαν σε ισχυρή ανάκαμψη της δραστηριότητας το γ΄ τρίμηνο. Ωστόσο, το φθινόπωρο η οικονομική δραστηριότητα είχε αρχίσει να επιβραδύνεται και πάλι και η νέα έξαρση των κρουσμάτων προκάλεσε κατά το τελευταίο τρίμηνο του έτους έναν ακόμη γύρο περιοριστικών μέτρων (lockdown), που ήταν όμως πιο στοχευμένα από ό,τι στο πρώτο κύμα. Αν και η πανδημία αποτέλεσε πρωτίστως μια κοινή διαταραχή που έπληξε όλες τις οικονομίες, οι οικονομικές επιπτώσεις της ήταν επίσης σε κάποιο βαθμό ανομοιογενείς μεταξύ των επιμέρους χωρών της ζώνης του ευρώ, κυρίως λόγω του διαφορετικού βαθμού έκθεσης της κάθε χώρας στους τομείς που επλήγησαν περισσότερο από τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης, καθώς και λόγω διαφορών ως προς την ένταση της ίδιας της υγειονομικής κρίσης και ως προς την έκταση και τη φύση των εφαρμοζόμενων μέτρων στήριξης της οικονομίας. Στο τέλος του 2020 η οικονομική δραστηριότητα ήταν κατά 4,9% χαμηλότερη από τα προ της πανδημίας επίπεδα στη ζώνη του ευρώ, παρουσιάζοντας σημαντικές διαφοροποιήσεις από χώρα σε χώρα, με την Ισπανία να υπολείπεται κατά 9,1% του προ της πανδημίας επιπέδου και την Ολλανδία κατά 3,0%.

Σε σύγκριση με πρόσφατες μεγάλης διάρκειας υφέσεις, όπως η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-2009 ή η κρίση δημόσιου χρέους της ζώνης του ευρώ το 2011-2012, η ύφεση που συνόδευσε την πανδημία ήταν οξύτερη κατά τα αρχικά στάδια. Επιπλέον, άρχισαν να διαφαίνονται ισχυρές ενδείξεις και προσδοκίες ανάκαμψης πολύ νωρίτερα από ό,τι σε άλλες κρίσεις. Αυτό αντανακλούσε κυρίως τον εξωγενή χαρακτήρα της πανδημικής κρίσης, τον ρόλο των έγκαιρων και αποφασιστικών μέτρων νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής, την πρόοδο στην ανάπτυξη εμβολίων και τις πολύ πιο περιορισμένες αρνητικές αλληλεπιδράσεις με τον χρηματοπιστωτικό τομέα σε σύγκριση με προηγούμενες κρίσεις, χάρη και στα στοχευμένα μέτρα που έλαβε η κεντρική τράπεζα.

Η ιδιωτική κατανάλωση στη ζώνη του ευρώ μειώθηκε κατά 8,0% το 2020, καταγράφοντας ιδιαίτερα έντονη υποχώρηση το πρώτο εξάμηνο του 2020, κυρίως λόγω των περιοριστικών μέτρων (lockdown). Καθώς οι απώλειες πραγματικού διαθέσιμου εισοδήματος που προκάλεσαν αυτά τα μέτρα περιορίστηκαν με σημαντικού ύψους δημόσιες μεταβιβάσεις, η μείωση της κατανάλωσης αντικατοπτρίστηκε επίσης στην έντονη αύξηση του ποσοστού αποταμίευσης. Δεδομένου ότι τα περιοριστικά μέτρα χαλάρωσαν σημαντικά το γ΄ τρίμηνο του 2020, η ιδιωτική κατανάλωση σημείωσε ισχυρή ανάκαμψη, η οποία ωστόσο διακόπηκε το τελευταίο τρίμηνο του έτους με το δεύτερο κύμα της πανδημίας. Στο τέλος του 2020 η ιδιωτική κατανάλωση εξακολουθούσε να υπολείπεται σε σχέση με τα προ της πανδημίας επίπεδα λόγω του πλήγματος που είχαν υποστεί οι αγορές εργασίας και του υψηλού βαθμού αβεβαιότητας.

Οι επιχειρηματικές επενδύσεις επίσης κατέρρευσαν το πρώτο εξάμηνο του 2020. Λόγω των εφαρμοζόμενων περιοριστικών μέτρων και της συνακόλουθης μεγάλης μείωσης των εσόδων, οι επιχειρήσεις ανέβαλαν τις επενδυτικές αποφάσεις τους. Επιπλέον, η δραματικά μειωμένη παγκόσμια και εγχώρια ζήτηση συνέχισε να επιδρά ανασταλτικά στις επενδύσεις. Το δεύτερο εξάμηνο οι προοπτικές των επιχειρηματικών επενδύσεων χαρακτηρίστηκαν από περαιτέρω αυξημένη αβεβαιότητα εν μέσω του δεύτερου κύματος της πανδημίας, αλλά και της προσδοκίας ότι οι εξελίξεις θα παραμείνουν υποτονικές επί μακρόν εν όψει της αποδυνάμωσης του εξωτερικού περιβάλλοντος, της πιο συγκρατημένης τελικής ζήτησης και της παρατηρούμενης επιδείνωσης των ισολογισμών των επιχειρήσεων.

Η καθαρή συμβολή του εξωτερικού τομέα στο προϊόν της ζώνης του ευρώ ήταν επίσης αρνητική το 2020. Τα περιοριστικά μέτρα που επιβλήθηκαν στην Κίνα για την καταστολή της νόσου COVID-19, οι μειωμένες εμπορικές συναλλαγές της ζώνης του ευρώ στην αρχή του έτους και τα μέτρα για τον περιορισμό της εξάπλωσης του ιού στην Ευρώπη οδήγησαν σε κατακόρυφη πτώση τόσο των εισαγωγών όσο και των εξαγωγών το β΄ τρίμηνο, με τις εξαγωγές να πλήττονται περισσότερο από την προσωρινή διακοπή των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Τους καλοκαιρινούς μήνες η χαλάρωση των περιορισμών προετοίμασε το έδαφος για την ανάκαμψη των εμπορικών ροών, αν και η βελτίωση ήταν μικρότερη στους τομείς των ταξιδιών, του τουρισμού και της φιλοξενίας, που υπέστησαν το βαρύτερο πλήγμα. Το νέο κύμα της πανδημίας επιβράδυνε την ανάκαμψη των εμπορικών συναλλαγών της ζώνης του ευρώ, η οποία στο τέλος του έτους δεν ήταν ακόμη πλήρης.

Οι επιπτώσεις της πανδημίας στην αύξηση του προϊόντος ήταν επίσης ανομοιόμορφες μεταξύ των τομέων, με τον τομέα των υπηρεσιών να έχει τη μεγαλύτερη συμβολή στη μείωση της πραγματικής ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας, γεγονός που αντανακλά την ιδιαίτερα υψηλή έκθεσή του στα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης, καθώς και την τομεακή σύνθεση της οικονομίας της ζώνης του ευρώ (βλ. Διάγραμμα 5).

Οι αγορές εργασίας της ζώνης του ευρώ αποδυναμώθηκαν, αλλά οι πολιτικές που εφάρμοσαν οι κυβερνήσεις συνέβαλαν στην άμβλυνση των επιπτώσεων στην ανεργία

Ενώ η αύξηση της απασχόλησης επηρεάστηκε επίσης σημαντικά από την πανδημία, οι πολιτικές για την αγορά εργασίας διαμόρφωσαν τους δείκτες στις αγορές εργασίας της ζώνης του ευρώ το 2020 (βλ. Διάγραμμα 6). Σε σύγκριση με την έντονη και ταχεία συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας κατά περίπου 15% το πρώτο εξάμηνο του 2020, η μείωση της απασχόλησης ήταν μικρότερη, αλλά και πάλι πολύ σημαντική. Η συνολική απασχόληση μειώθηκε κατά περίπου 5 εκατ. άτομα την ίδια περίοδο, επανερχόμενη στα προ του 2018 επίπεδα. Τα μέτρα στήριξης που έλαβαν οι κυβερνήσεις σε όλες τις χώρες της ζώνης του ευρώ συνέβαλαν στον περιορισμό των απολύσεων (βλ. Πλαίσιο 1 για ανάλυση των σχημάτων διατήρησης της απασχόλησης). Σε σύγκριση με προηγούμενες οικονομικές και χρηματοπιστωτικές κρίσεις, οι κυβερνήσεις της ζώνης του ευρώ αύξησαν τον αριθμό των εργαζομένων που καλύπτονταν από σχήματα διατήρησης της απασχόλησης, γεγονός που περιόρισε δραστικά τις απολύσεις, συμβάλλοντας έτσι στη διατήρηση του ανθρώπινου κεφαλαίου σε επίπεδο επιχείρησης και σε ατομικό επίπεδο. Πάντως, το ποσοστό συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό μειώθηκε σημαντικά στη διάρκεια της πανδημικής κρίσης και περίπου 3 εκατ. άτομα αποχώρησαν από το εργατικό δυναμικό το πρώτο εξάμηνο του 2020. Η υπό εξέλιξη προσαρμογή της αγοράς εργασίας έχει επηρεάσει τους εργαζομένους σε διαφορετικό βαθμό, καθώς η τρέχουσα κρίση επηρεάζει ιδιαίτερα τον τομέα των υπηρεσιών, καθώς και εκείνες τις επιχειρήσεις οι οποίες πλήττονται περισσότερο από τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης και τους περιορισμούς στις μετακινήσεις. Ειδικότερα, το εργατικό δυναμικό συρρικνώθηκε κατά σχεδόν 7% και 5,4% για τα άτομα χαμηλής και μεσαίας εξειδίκευσης αντίστοιχα, ενώ αντίθετα αυξήθηκε κατά 3,3% για τους εργαζομένους υψηλής εξειδίκευσης.

Η απασχόληση μειώθηκε κατά 1,9% το 2020, ενώ το ποσοστό ανεργίας αυξήθηκε σε 8,4%. Η αύξηση του ποσοστού ανεργίας ήταν μικρότερη σε σύγκριση με προηγούμενες υφέσεις, όπως αυτές των ετών 2008-2009 και 2011-2012, χάρη και στην έγκαιρη και εκτεταμένη παρέμβαση των κυβερνήσεων της ζώνης του ευρώ. Ταυτόχρονα, ο ρυθμός αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας ανά ώρα διαμορφώθηκε κατά μέσο όρο γύρω στο 1% το 2020, υποστηριζόμενος από τη σημαντική μείωση των ωρών εργασίας λόγω της εφαρμογής σχημάτων διατήρησης της απασχόλησης.

1.3 Οι παρεμβάσεις δημοσιονομικής πολιτικής για την αντιμετώπιση της κρίσης

Το 2020 η πανδημία COVID-19 άφησε βαρύ αποτύπωμα στα δημόσια οικονομικά και δημιούργησε πρωτοφανείς προκλήσεις για τις κυβερνήσεις, αλλά προκάλεσε και μια ισχυρή αντίδραση πολιτικής. Η δημοσιονομική θέση των χωρών επηρεάστηκε σημαντικά και στις δύο πλευρές του προϋπολογισμού τους, λόγω της αναγκαίας αύξησης των δαπανών για την αντιμετώπιση της κρίσης, καθώς και λόγω των μειωμένων εσόδων, ως συνέπεια της βαθιάς ύφεσης αλλά και των μέτρων που ελήφθησαν από την πλευρά των δαπανών για τη στήριξη των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών. Ως αποτέλεσμα, ο λόγος του ελλείμματος της γενικής κυβέρνησης στη ζώνη του ευρώ αυξήθηκε από 0,6% του ΑΕΠ το 2019 σε 8,0% του ΑΕΠ το 2020, σύμφωνα με τις μακροοικονομικές προβολές των εμπειρογνωμόνων του Ευρωσυστήματος του Δεκεμβρίου 2020 (βλ. Διάγραμμα 7). Αντανακλώντας την ισχυρή οικονομική στήριξη από τις κυβερνήσεις, η κατεύθυνση της δημοσιονομικής πολιτικής^[6] από ελαφρώς επεκτατική το 2019 έγινε ιδιαίτερα διευκολυντική (4,8% του ΑΕΠ το 2020), αν και πρέπει να σημειωθεί ότι το μέγεθος της δημοσιονομικής παρέμβασης και κατ’ επέκταση η κατεύθυνση της δημοσιονομικής πολιτικής διέφεραν σημαντικά από χώρα σε χώρα. Συνολικά πάντως, η ταχύτητα και το εύρος της στήριξης που παρείχαν οι κυβερνήσεις της ζώνης του ευρώ κατέδειξαν την αυξημένη ικανότητά τους να αντιδρούν σε περιόδους κρίσης και μάλιστα συντονισμένα. Αυτό διευκολύνθηκε από την ενεργοποίηση της γενικής ρήτρας διαφυγής που προβλέπεται στο Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης.

Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής^[7], τα δημοσιονομικά μέτρα που ελήφθησαν για την αντιμετώπιση της πανδημικής κρίσης ανήλθαν σε 4,2% του ΑΕΠ το 2020 για τη ζώνη του ευρώ ως σύνολο. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της πρόσθετης δαπάνης αφορούσε είτε απευθείας δαπάνες του Δημοσίου για την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης είτε στοχευμένα μέτρα για τη στήριξη των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων (βλ. Διάγραμμα 8). Πρωταρχικός στόχος αυτών των μέτρων στήριξης ήταν η διαφύλαξη της απασχόλησης και του παραγωγικού δυναμικού έτσι ώστε η οικονομία να είναι σε θέση να ανακάμψει γρήγορα μόλις υποχωρήσει η πανδημία. Στο πλαίσιο αυτού του στόχου, η στήριξη προς τα νοικοκυριά παρασχέθηκε ως επί το πλείστον μέσω σχημάτων μειωμένου χρόνου εργασίας ή διαθεσιμότητας των εργαζομένων προς αποφυγή μαζικής ανεργίας, ενώ σε μικρότερο βαθμό έλαβε τη μορφή απευθείας δημοσιονομικών μεταβιβάσεων προς τα νοικοκυριά.^[8] Προς το τέλος του πρώτου κύματος της πανδημίας θεσπίστηκαν κάποια πιο περιορισμένα μέτρα για τη στήριξη της οικονομικής ανάκαμψης, όπως μειώσεις έμμεσων φόρων και αύξηση των προγραμμάτων δημόσιων επενδύσεων. Ωστόσο, δεδομένου ότι η πανδημία δεν είχε ακόμη τεθεί υπό έλεγχο το 2020 και εκδηλώθηκε δεύτερο κύμα το φθινόπωρο, τα μέτρα αυτά είναι πιθανότερο να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο την προσεχή περίοδο.

Εκτός από τη δημοσιονομική στήριξη προς τις οικονομίες τους, οι χώρες της ζώνης του ευρώ παρείχαν και σημαντικού ύψους εγγυήσεις δανείων για τη στήριξη της ρευστότητας των επιχειρήσεων, ιδίως των μικρομεσαίων, οι οποίες συχνά δεν έχουν εύκολη πρόσβαση σε εξωτερική χρηματοδότηση. Αυτή η στήριξη ρευστότητας ήταν ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο του δημοσιονομικού μίγματος κατά την αρχική φάση της κρίσης, πριν από την εφαρμογή άλλων προγραμμάτων στήριξης. Συνολικά, οι εγγυήσεις αυτές ανήλθαν περίπου στο 17% του ΑΕΠ σε επίπεδο ζώνης του ευρώ.^[9] Οι εγγυήσεις δανείων συνιστούν ενδεχόμενες υποχρεώσεις για τις κυβερνήσεις και ως εκ τούτου το ποσό που καταπίπτει προστίθεται στις δημόσιες δαπάνες. Επιπλέον, πολλές κυβερνήσεις παρείχαν αναστολή πληρωμών φορολογικών υποχρεώσεων, δάνεια και κεφαλαιακές ενισχύσεις σε επιχειρήσεις. Αυτές οι κεφαλαιακές ενισχύσεις και άλλα μέτρα στήριξης της ρευστότητας γενικώς δεν αποτυπώνονται στο δημοσιονομικό αποτέλεσμα, αλλά αντανακλώνται εν μέρει στο δημόσιο χρέος.

Η κρίση οδήγησε επίσης σε έντονη αύξηση των επιπέδων δημόσιου χρέους στις χώρες της ζώνης του ευρώ. Πράγματι, σύμφωνα με τις μακροοικονομικές προβολές των εμπειρογνωμόνων του Ευρωσυστήματος του Δεκεμβρίου 2020, ο συνολικός λόγος του χρέους προς το ΑΕΠ εκτιμάται ότι σημείωσε σημαντική άνοδο σε 98,4% το 2020, αυξημένος κατά 14,5 ποσοστιαίες μονάδες σε σχέση με το 2019. Το Δημόσιο των χωρών αυτών ανέλαβε επίσης εκτεταμένες ενδεχόμενες υποχρεώσεις με τη μορφή εγγυήσεων δανείων. Αν και θα απαιτηθεί χρόνος για μια σημαντική αποκλιμάκωση, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι θα μπορούσε να τεθεί εν αμφιβόλω η βιωσιμότητα του δημόσιου χρέους στη ζώνη του ευρώ. Η αξιολόγηση αυτή βασίζεται στις βελτιωμένες προσδοκίες ανάκαμψης για το 2021, ιδίως μετά τις θετικές εξελίξεις σχετικά με τα διάφορα εμβόλια κατά του κορωνοϊού, αλλά πρωτίστως στις συνθήκες χρηματοδότησης, οι οποίες αναμένεται να παραμείνουν υποστηρικτικές στο ορατό μέλλον. Εξάλλου, οι συντονισμένες δημοσιονομικές παρεμβάσεις σε επίπεδο ΕΕ εκτιμάται ότι ασκούν σταθεροποιητική επίδραση (βλ. Πλαίσιο 4 για ένα πρόσφατο παράδειγμα). Εξακολουθεί να έχει μεγάλη σημασία τα κράτη-μέλη να επιστρέψουν σε υγιείς δημοσιονομικές θέσεις μόλις ανακάμψει η οικονομική δραστηριότητα.

1.4 Ο πληθωρισμός μειώθηκε σημαντικά λόγω της πτώσης των τιμών του πετρελαίου και της ύφεσης^[10]

Ο καταγραφόμενος πληθωρισμός στη ζώνη του ευρώ διαμορφώθηκε σε 0,3% κατά μέσο όρο το 2020, έναντι 1,2% το 2019. Όσον αφορά τις συνιστώσες του Εναρμονισμένου Δείκτη Τιμών Καταναλωτή (ΕνΔΤΚ), η μείωση αυτή ουσιαστικά αντανακλούσε τη χαμηλότερη συμβολή του πληθωρισμού των τιμών της ενέργειας και, κατά το δεύτερο εξάμηνο, του πληθωρισμού βάσει του ΕνΔΤΚ χωρίς τις τιμές της ενέργειας και των ειδών διατροφής (βλ. Διάγραμμα 9). Όσον αφορά τους παράγοντες που συνέβαλαν σε αυτή την εξέλιξη, η διαδικασία αποκλιμάκωσης του πληθωρισμού πραγματοποιήθηκε υπό συνθήκες απότομης συρρίκνωσης της οικονομικής δραστηριότητας, η οποία περιόρισε σημαντικά την καταναλωτική ζήτηση και δημιούργησε σημαντικούς καθοδικούς κινδύνους για τις προοπτικές της οικονομίας. Οι καθοδικές πιέσεις στον πληθωρισμό αντανακλούσαν επίσης ορισμένους ειδικούς παράγοντες που συνδέονται με τις οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας COVID-19 και τα μέτρα που ελήφθησαν για την αντιμετώπισή της. Για παράδειγμα, η περαιτέρω υποχώρηση του πληθωρισμού το δεύτερο εξάμηνο του 2020 οφειλόταν εν μέρει στην πτώση των τιμών των υπηρεσιών που συνδέονται με τα ταξίδια (ιδίως των μεταφορών και των ξενοδοχείων) και οι οποίες επλήγησαν σφοδρότερα από την κρίση, καθώς και στην επίδραση της προσωρινής μείωσης του συντελεστή ΦΠΑ στη Γερμανία.

Οι εξελίξεις στον πληθωρισμό των τιμών της ενέργειας συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στη μείωση του μέσου καταγραφόμενου πληθωρισμού το 2020 σε σύγκριση με το 2019, αντανακλώντας την πτώση των τιμών του πετρελαίου στην αρχή της πανδημίας. Αντίθετα, η συμβολή του πληθωρισμού του συνόλου των ειδών διατροφής στον καταγραφόμενο πληθωρισμό βάσει του ΕνΔΤΚ αυξήθηκε ελαφρά σε 0,4 της ποσοστιαίας μονάδας το 2020, κατά τι υψηλότερη σε σχέση με το 2019, αντανακλώντας σε μεγάλο βαθμό το γεγονός ότι ιδίως ο πληθωρισμός των τιμών των μη επεξεργασμένων ειδών διατροφής σημείωσε προσωρινά σημαντική αύξηση εν μέσω της πανδημίας (με κορύφωση 7,6% τον Απρίλιο του 2020).^[11]

Οι δείκτες του υποκείμενου πληθωρισμού υποχώρησαν το 2020. Ο πληθωρισμός βάσει του ΕνΔΤΚ χωρίς τις τιμές της ενέργειας και των ειδών διατροφής ήταν 0,7% κατά μέσο όρο, έναντι 1,0% το 2019, καταγράφοντας ιστορικώς χαμηλό επίπεδο το τελευταίο τετράμηνο του 2020. Οι υποτονικές εξελίξεις στον πληθωρισμό των τιμών τόσο των μη ενεργειακών βιομηχανικών αγαθών όσο και των υπηρεσιών συνέβαλαν στη μείωση του πληθωρισμού βάσει του ΕνΔΤΚ χωρίς τις τιμές της ενέργειας και των ειδών διατροφής σε χαμηλά επίπεδα. Ο πληθωρισμός των τιμών των μη ενεργειακών βιομηχανικών αγαθών έγινε αρνητικός τον Αύγουστο του 2020, καταγράφοντας πρωτοφανές χαμηλό επίπεδο τον Δεκέμβριο του 2020, ενώ ο πληθωρισμός των τιμών των υπηρεσιών διαμορφώθηκε στο ιστορικώς χαμηλό επίπεδο του 0,4% τον Οκτώβριο του 2020, αν και αυξήθηκε ελαφρώς στη συνέχεια. Οι εξελίξεις στις δύο αυτές συνιστώσες επηρεάστηκαν από ένα κοινό σύνολο παραγόντων, αλλά σε κάπως διαφορετικό βαθμό. Η ανατίμηση του ευρώ κατά το δεύτερο εξάμηνο επηρέασε ελαφρώς περισσότερο τον πληθωρισμό των τιμών των μη ενεργειακών βιομηχανικών αγαθών από ό,τι τον πληθωρισμό των τιμών των υπηρεσιών. Το ίδιο ισχύει για τις μεταβολές των έμμεσων φόρων, καθώς ορισμένες συνιστώσες των υπηρεσιών, όπως τα ενοίκια, απαλλάσσονται από τον ΦΠΑ. Η αναστολή δραστηριοτήτων (lockdown) και τα περιοριστικά μέτρα που επιβλήθηκαν για την αντιμετώπιση της πανδημίας είχαν μεγαλύτερη επίπτωση στο επίπεδο του πληθωρισμού των τιμών των υπηρεσιών, η οποία ήταν ιδιαίτερα αισθητή στην πτώση του πληθωρισμού των τιμών των ειδών που σχετίζονται με ταξίδια και αναψυχή. Γενικότερα ωστόσο, κυρίαρχη επίδραση στον πληθωρισμό των τιμών των μη ενεργειακών βιομηχανικών αγαθών και των τιμών των υπηρεσιών άσκησε η δραματική πτώση της ζήτησης που προκάλεσε η πανδημία μέσω της αυξημένης αβεβαιότητας και αποστροφής προς τον κίνδυνο, των περιοριστικών μέτρων και της απώλειας εισοδήματος και θέσεων εργασίας. Η επίδραση αυτή υπεραντιστάθμισε κάποιες ανοδικές επιδράσεις από διαταράξεις στην πλευρά της προσφοράς σε ορισμένους τομείς. Επιπλέον, η πανδημία δυσχέρανε τη συλλογή τιμών του ΕνΔΤΚ. Έτσι, το ποσοστό υποκατάστασης ελλειπουσών τιμών (imputed prices) στον ΕνΔΤΚ κορυφώθηκε τον Απρίλιο, στη συνέχεια μειώθηκε, ενώ την περίοδο Ιουλίου-Οκτωβρίου αυτή η μέθοδος εκτίμησης τιμών χρησιμοποιήθηκε για λίγα μόνο είδη. Το ποσοστό υποκατάστασης ελλειπουσών τιμών επανήλθε σε υψηλά επίπεδα τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο, αν και ήταν χαμηλότερο συγκριτικά με την άνοιξη.^[12] Οι επιδράσεις από την πλευρά της προσφοράς και της ζήτησης πιθανώς επίσης συνεπάγονται διαφορετικά ποσοστά συμμετοχής των επιμέρους αγαθών και υπηρεσιών στην κατανάλωση σε σχέση με εκείνα στα οποία βασίστηκε η κατασκευή του ΕνΔΤΚ το 2020.

Οι πιέσεις από την πλευρά του εγχώριου κόστους, όπως μετρούνται από τον ρυθμό μεταβολής του αποπληθωριστή του ΑΕΠ, αυξήθηκαν κατά μέσο όρο το 2020, με ρυθμό ελαφρώς υψηλότερο από τον μέσο όρο του 2019 (βλ. Διάγραμμα 10). Αντίθετα, ο ετήσιος ρυθμός αύξησης της μισθολογικής δαπάνης ανά μισθωτό επιβραδύνθηκε ραγδαία το 2020 και διαμορφώθηκε σε -0,6%, πολύ κάτω από το επίπεδο του 2019. Ταυτόχρονα, η ακόμη μεγαλύτερη επιβράδυνση του ρυθμού αύξησης της παραγωγικότητας είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί σημαντικά το κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος, συμβάλλοντας στην παρατηρούμενη αύξηση του αποπληθωριστή του ΑΕΠ. Ο ρυθμός αύξησης του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος διαμορφώθηκε σε 4,6% το 2020, έναντι 1,9% το 2019. Ωστόσο, οι εξελίξεις στην αύξηση του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος, της παραγωγικότητας και της μισθολογικής δαπάνης ανά μισθωτό το 2020 επηρεάστηκαν από την εκτεταμένη εφαρμογή σχημάτων μειωμένου χρόνου εργασίας, που είχε π.χ. ως συνέπεια η απασχόληση να παραμείνει πολύ πιο ανθεκτική από το προϊόν ή τις πραγματικές ώρες εργασίας. Προέκυψαν επίσης ζητήματα σχετικά με τη στατιστική καταγραφή αυτών των μέτρων, τα οποία συνεπάγονταν μια ασυνήθιστα μεγάλη συμβολή των επιδοτήσεων στην εξέλιξη του εγχώριου κόστους και επηρέασαν αρνητικά τη συγκρισιμότητα μεταξύ των πρόσφατων και προηγούμενων εξελίξεων.^[13] Στην πλευρά των δαπανών, αυτά τα στατιστικά ζητήματα ήταν εμφανή π.χ. στην έντονη επιτάχυνση του ρυθμού αύξησης του αποπληθωριστή της δημόσιας κατανάλωσης το β΄ τρίμηνο.

Οι πιο μακροπρόθεσμες προσδοκίες για τον πληθωρισμό σύμφωνα με την Έρευνα της ΕΚΤ μεταξύ των Εξειδικευμένων Φορέων Διενέργειας Προβλέψεων (Survey of Professional Forecasters – SPF) διατηρήθηκαν το 2020 στα ιστορικώς χαμηλά επίπεδα, μεταξύ 1,6% και 1,7%, στα οποία είχαν διαμορφωθεί το προηγούμενο έτος. Οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό σε ορίζοντα πέντε ετών με βάση την έρευνα SPF διαμορφώθηκαν σε 1,7% το δ΄ τρίμηνο του 2020, παραμένοντας αμετάβλητες σε σχέση με το δ΄ τρίμηνο του 2019. Οι πιο μακροπρόθεσμες προσδοκίες για τον πληθωρισμό που βασίζονται σε δείκτες της αγοράς, ιδίως το επιτόκιο των συμφωνιών ανταλλαγής που συνδέονται με τον πληθωρισμό μετά από πέντε έτη και για ορίζοντα πέντε ετών, χαρακτηρίστηκαν από αξιοσημείωτη μεταβλητότητα στη διάρκεια του έτους. Το εν λόγω επιτόκιο μειώθηκε έντονα στην αρχή της πανδημίας, φθάνοντας στο χαμηλότερο επίπεδο που έχει καταγραφεί στα χρονικά στο τέλος του α΄ τριμήνου του 2020 (0,7% στις 23 Μαρτίου), ενώ στη συνέχεια ανέκαμψε και προς το τέλος του έτους σταθεροποιήθηκε κοντά στα προ της πανδημίας επίπεδα (1,3% στις 31 Δεκεμβρίου). Πάντως, οι δείκτες των πιο μακροπρόθεσμων προσδοκιών για τον πληθωρισμό που βασίζονται σε στοιχεία της αγοράς παρέμειναν πολύ συγκρατημένοι.

1.5 Οι αποφασιστικές παρεμβάσεις πολιτικής διατήρησαν υποστηρικτικές τις πιστωτικές και χρηματοδοτικές συνθήκες

Η πανδημία COVID-19 οδήγησε σε ταχεία επιδείνωση των προοπτικών της παγκόσμιας οικονομίας και της οικονομίας της ζώνης του ευρώ, καθώς και σε απότομη διεύρυνση των διαφορών αποδόσεων των κρατικών ομολόγων σε ένα περιβάλλον γενικής μεταβολής των χρηματοπιστωτικών συνθηκών προς πιο περιοριστική κατεύθυνση. Προκειμένου να αναχαιτίσουν τις επιπτώσεις της πανδημικής κρίσης στην οικονομία και τον πληθωρισμό και δεδομένου ότι άρχισαν να διαφαίνονται κίνδυνοι για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα και την ομαλή λειτουργία του μηχανισμού μετάδοσης της νομισματικής πολιτικής, οι νομισματικές και δημοσιονομικές αρχές ανέλαβαν άμεση και αποφασιστική δράση (βλ. Ενότητα 2.1). Έτσι απέτρεψαν αποτελεσματικά την αυστηροποίηση των χρηματοπιστωτικών συνθηκών που προκαλούσε η πανδημική διαταραχή, συμβάλλοντας ειδικότερα στη μείωση των μακροπρόθεσμων επιτοκίων μηδενικού κινδύνου και στη συμπίεση των διαφορών αποδόσεων των δεκαετών κρατικών ομολόγων των χωρών της ζώνης του ευρώ έναντι του δεκαετούς επιτοκίου για συμφωνίες ανταλλαγής επί του δείκτη μίας ημέρας, μετά τις υψηλές τιμές που είχαν καταγράψει λόγω της πανδημίας. Ως αποτέλεσμα, ο σταθμισμένος ως προς το ΑΕΠ μέσος όρος των αποδόσεων των δεκαετών κρατικών ομολόγων της ζώνης του ευρώ υποχώρησε κατά 50 μονάδες βάσης μεταξύ 1.1.2020 και 31.12.2020 και διαμορφώθηκε σε -0,23% στο τέλος του έτους (βλ. Διάγραμμα 11).

Οι τιμές των μετοχών, μετά την κατάρρευσή τους στα μέσα Μαρτίου, σημείωσαν σταδιακή αλλά σταθερή ανάκαμψη, χάρη στην άνοδο της οικονομικής δραστηριότητας και την ενίσχυση των προσδοκιών ανάπτυξης υπό την ευνοϊκή επίδραση των μέτρων νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής, καθώς και χάρη στις ενθαρρυντικές ειδήσεις σχετικά με την ανάπτυξη εμβολίων, που πιθανώς μείωσαν το ασφάλιστρο κινδύνου μετοχής και στήριξαν τις προσδοκίες της αγοράς για ανάκαμψη των κερδών. Από αυτήν την άποψη, η εξέλιξη αυτή ήταν πολύ διαφορετική από τη μεγαλύτερη – και κυρίως πιο παρατεταμένη – διόρθωση των χρηματιστηριακών αγορών που σημειώθηκε μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-2009. Παράλληλα, οι τιμές των μετοχών στη ζώνη του ευρώ παρουσίασαν εμφανώς αποκλίνουσες εξελίξεις με βάση τους κλαδικούς δείκτες σε σύγκριση με τα αντίστοιχα επίπεδα στο τέλος του 2019. Ο ευρύς δείκτης τιμών μετοχών των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων (ΜΧΕ) της ζώνης του ευρώ διαμορφώθηκε στο τέλος του έτους σε οριακά υψηλότερο επίπεδο σε σχέση με το τέλος του 2019, ενώ αντίθετα ο δείκτης τιμών μετοχών των τραπεζών της ζώνης του ευρώ κατέγραψε σημαντικότερη υποχώρηση και παρέμεινε κατά περίπου 24% χαμηλότερος (βλ. Διάγραμμα 12).

Οι ροές εξωτερικής χρηματοδότησης των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων αυξήθηκαν το 2020 σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος, αλλά παρέμειναν κάτω από το πιο πρόσφατο επίπεδο κορύφωσής τους που είχε σημειωθεί το 2017 (βλ. Διάγραμμα 13). Κατά τη διάρκεια του 2020 τα επιτόκια τραπεζικών χορηγήσεων παρέμειναν σχετικά σταθερά γύρω από τα ιστορικώς χαμηλά τους επίπεδα, συμβαδίζοντας με τις εξελίξεις των επιτοκίων της αγοράς χρήματος. Ταυτόχρονα, παρατηρήθηκε έντονη αύξηση του τραπεζικού δανεισμού και της έκδοσης χρεογράφων των ΜΧΕ, που αντανακλούσε τις εξαιρετικά υψηλές ανάγκες τους για ρευστότητα, εν όψει της σημαντικότατης συρρίκνωσης της οικονομικής δραστηριότητας και της κατακόρυφης πτώσης των πωλήσεων και των ταμειακών ροών των επιχειρήσεων. Η καθαρή έκδοση εισηγμένων μετοχών ήταν αρνητική, γεγονός που μπορεί να αποδοθεί κυρίως σε διαγραφές επιχειρήσεων από το χρηματιστήριο το β΄ τρίμηνο του 2020. Αντιθέτως, η καθαρή έκδοση μη εισηγμένων μετοχών και λοιπών συμμετοχών ήταν ισχυρή, ακόμη και μετά από διόρθωση ως προς την επίδραση της διαγραφής επιχειρήσεων, γεγονός που μπορεί επίσης να αντανακλά τις κεφαλαιακές ενισχύσεις για την κάλυψη ζημιών. Τέλος, η προσφυγή σε άλλες πηγές χρηματοδότησης, όπως τα ενδοομιλικά δάνεια και οι εμπορικές πιστώσεις, παρέμεινε σχετικά σταθερή.

Ο ρυθμός αύξησης της ποσότητας χρήματος με την ευρεία έννοια επιταχύνθηκε έντονα ως αποτέλεσμα της πανδημικής κρίσης (βλ. Διάγραμμα 14), κυρίως χάρη στη συμβολή του στενού νομισματικού μεγέθους M1. Αυτή η επιτάχυνση αντανακλούσε τη συσσώρευση ρευστών διαθεσίμων από επιχειρήσεις και νοικοκυριά εν μέσω αυξημένης αβεβαιότητας, αλλά και, στην περίπτωση των νοικοκυριών, κάποιες αναγκαστικές αποταμιεύσεις λόγω των περιορισμένων ευκαιριών για κατανάλωση. Η δημιουργία χρήματος προήλθε από την εγχώρια πιστωτική επέκταση προς τον ιδιωτικό τομέα, αλλά και προς τον δημόσιο τομέα κυρίως μέσω των αγορών τίτλων εκ μέρους του Ευρωσυστήματος. Τα έγκαιρα και σημαντικού ύψους μέτρα που έλαβαν οι νομισματικές, δημοσιονομικές και εποπτικές αρχές διασφάλισαν τη ροή πιστώσεων προς την οικονομία της ζώνης του ευρώ με ευνοϊκούς όρους.

Παρόλο που οι όροι τραπεζικού δανεισμού ήταν συνολικά υποστηρικτικοί κατά τη διάρκεια του έτους, η έρευνα τραπεζικών χορηγήσεων της ζώνης του ευρώ έδειξε ότι τα πιστοδοτικά κριτήρια των τραπεζών (δηλ. τα κριτήρια έγκρισης) για τα δάνεια προς τις επιχειρήσεις έγιναν αυστηρότερα το δεύτερο εξάμηνο του 2020. Αυτό οφειλόταν κυρίως στις εκτιμήσεις των τραπεζών για αυξημένο κίνδυνο λόγω των επιπτώσεων της πανδημίας στις προοπτικές για το αξιόχρεο των δανειοληπτών. Παράλληλα, οι αγορές τίτλων στο πλαίσιο του προγράμματος αγοράς στοιχείων ενεργητικού (APP) και του έκτακτου προγράμματος αγοράς στοιχείων ενεργητικού λόγω πανδημίας (PEPP), καθώς και η τρίτη σειρά στοχευμένων πράξεων πιο μακροπρόθεσμης αναχρηματοδότησης, ιδίως μετά τον επαναπροσδιορισμό των τεχνικών παραμέτρων τους τον Μάρτιο και τον Απρίλιο, σύμφωνα με τις τράπεζες συνέβαλαν στη βελτίωση της ρευστότητας και των συνθηκών χρηματοδότησής τους από την αγορά. Τα μέτρα αυτά, σε συνδυασμό με τα μέτρα που θεσπίστηκαν από τις κυβερνήσεις, όπως οι εγγυήσεις δανείων και η αναστολή πληρωμών, απέτρεψαν μια πιο έντονη αυστηροποίηση των πιστοδοτικών κριτηρίων.

2 Νομισματική πολιτική: διατήρηση ευνοϊκών συνθηκών χρηματοδότησης

Η ΕΚΤ χαλάρωσε σημαντικά την κατεύθυνση της νομισματικής πολιτικής κατά τη διάρκεια του 2020 για να αναχαιτίσει τις αρνητικές επιπτώσεις της πανδημίας του κορωνοϊού (COVID-19) στην οικονομία της ζώνης του ευρώ. Η ολοκληρωμένη δέσμη μέτρων και οι μετέπειτα αναπροσαρμογές τους περιόρισαν τον κίνδυνο στενότητας ρευστότητας και πιστωτικής ασφυξίας μέσω της διατήρησης συνθηκών άφθονης ρευστότητας στο τραπεζικό σύστημα, προστάτευσαν τη ροή πιστώσεων προς την πραγματική οικονομία και διαφύλαξαν τη διευκολυντική κατεύθυνση της νομισματικής πολιτικής, αποτρέποντας μια προκυκλική αυστηροποίηση των συνθηκών χρηματοδότησης. Η απάντηση της νομισματικής πολιτικής το 2020 έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη σταθεροποίηση των αγορών και συνέβαλε στην αναχαίτιση των σοβαρών κινδύνων που εγκυμονούσε η ταχεία εξάπλωση του ιού για τον μηχανισμό μετάδοσης της νομισματικής πολιτικής, τις προοπτικές της οικονομίας της ζώνης του ευρώ και, εν τέλει, τον στόχο της ΕΚΤ για σταθερότητα των τιμών. Το μέγεθος του ισολογισμού του Ευρωσυστήματος έφθασε στο ιστορικώς υψηλό επίπεδο των 7 τρισεκ. ευρώ το 2020, αυξημένο κατά 2,3 τρισεκ. ευρώ σε σχέση με το τέλος του προηγούμενου έτους. Στο τέλος του 2020 τα στοιχεία ενεργητικού που συνδέονται με τη νομισματική πολιτική αποτελούσαν το 79% περίπου του ενεργητικού του Ευρωσυστήματος. Οι κίνδυνοι που συνδέονται με το μεγάλο μέγεθος του ισολογισμού εξακολούθησαν να περιορίζονται μέσω του πλαισίου διαχείρισης κινδύνων της ΕΚΤ.

2.1 Η απάντηση της νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ στην πανδημική κρίση προσέφερε καίρια στήριξη για την οικονομική ανάκαμψη και τις προοπτικές του πληθωρισμού^[14]

Η αρχική απάντηση της ΕΚΤ στην πανδημία του κορωνοϊού

Στις αρχές του έτους οι εισερχόμενες πληροφορίες σηματοδοτούσαν συνέχιση της οικονομικής μεγέθυνσης της ζώνης του ευρώ, αν και με συγκρατημένο ρυθμό. Ενώ η αδυναμία του διεθνούς εμπορίου υπό συνθήκες παγκόσμιας αβεβαιότητας εξακολουθούσε να επιδρά αρνητικά στην ανάπτυξη, η αύξηση της απασχόλησης σε συνδυασμό με την άνοδο των μισθών, η ελαφρώς επεκτατική κατεύθυνση της δημοσιονομικής πολιτικής στη ζώνη του ευρώ και η συνεχιζόμενη – αν και κάπως βραδύτερη – μεγέθυνση της παγκόσμιας οικονομικής δραστηριότητας ενίσχυσαν την οικονομία της ζώνης του ευρώ. Οι εξελίξεις του πληθωρισμού παρέμειναν συνολικά υποτονικές, υπήρχαν όμως κάποιες ενδείξεις συγκρατημένης αύξησης του υποκείμενου πληθωρισμού, γεγονός που συμβάδιζε με τις προσδοκίες. Τα μέτρα νομισματικής πολιτικής που ελήφθησαν κατά τη διάρκεια του 2019 στήριζαν τις ευνοϊκές συνθήκες χρηματοδότησης, συμβάλλοντας έτσι στην οικονομική μεγέθυνση της ζώνης του ευρώ, στη συσσώρευση πιέσεων στις εγχώριες τιμές και στη σύγκλιση του πληθωρισμού προς τον μεσοπρόθεσμο στόχο του Διοικητικού Συμβουλίου.

Στη συνεδρίαση του Ιανουαρίου 2020 το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε να ξεκινήσει την επανεξέταση της στρατηγικής νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ. Από την τελευταία επανεξέταση είναι σε εξέλιξη βαθιές διαρθρωτικές αλλαγές στην οικονομία της ζώνης του ευρώ και στην παγκόσμια οικονομία. Η πτώση του ρυθμού ανάπτυξης σύμφωνα με την τάση λόγω της επιβράδυνσης της παραγωγικότητας και της γήρανσης του πληθυσμού, καθώς και τα ζητήματα που κληροδότησε η χρηματοπιστωτική κρίση, οδήγησαν σε μείωση των επιτοκίων, περιορίζοντας έτσι τα περιθώρια της ΕΚΤ και άλλων κεντρικών τραπεζών να χαλαρώσουν τη νομισματική πολιτική χρησιμοποιώντας συμβατικά μέσα όταν βρίσκονται αντιμέτωπες με δυσμενείς κυκλικές εξελίξεις. Επιπλέον, ο χαμηλός πληθωρισμός απαιτεί διαφορετική αντιμετώπιση από ό,τι η ιστορική πρόκληση του υψηλού πληθωρισμού. Ο κίνδυνος διατάραξης της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, ο ραγδαίος ψηφιακός μετασχηματισμός, η παγκοσμιοποίηση και οι εξελίξεις στη διάρθρωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος έχουν μεταβάλει περαιτέρω το περιβάλλον στο οποίο λειτουργεί η νομισματική πολιτική, συμπεριλαμβανομένης της δυναμικής του πληθωρισμού. Υπό το φως αυτών των προκλήσεων, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε να επανεξετάσει τη στρατηγική νομισματικής πολιτικής, τηρουμένου πλήρως του πρωταρχικού στόχου της ΕΚΤ για σταθερότητα των τιμών, όπως έχει κατοχυρωθεί στη Συνθήκη (βλ. Πλαίσιο 2).

Η συγκρατημένη αισιοδοξία στην αρχή του έτους διακόπηκε βίαια στο τέλος Φεβρουαρίου με το ξέσπασμα της πανδημίας και την εξάπλωσή της σε όλη την υφήλιο. Αν και υπήρχε αβεβαιότητα ως προς το μέγεθος και τη διάρκεια της προς τα κάτω αναθεώρησης των προοπτικών οικονομικής ανάπτυξης, γινόταν ολοένα πιο σαφές ότι η πανδημία θα είχε σημαντικό αντίκτυπο στην οικονομία της ζώνης του ευρώ. Η διατάραξη των παγκόσμιων εφοδιαστικών αλυσίδων θεωρήθηκε ότι δυνητικά θα ασκούσε κάποια ανοδική πίεση στον πληθωρισμό της ζώνης του ευρώ, αλλά αναμενόταν να υπερισχύσει η καθοδική επίδραση της ασθενέστερης ζήτησης. Επιπροσθέτως, η έντονη επιδείνωση των εκτιμώμενων κινδύνων προκάλεσε σημαντική αυστηροποίηση των χρηματοπιστωτικών συνθηκών και των συνθηκών άντλησης ρευστότητας από τις τράπεζες, η οποία – σε συνδυασμό με τη συγκρατημένη ανατίμηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας του ευρώ – δημιουργούσε κίνδυνο πρόσθετων καθοδικών πιέσεων στον πληθωρισμό.

Στο πλαίσιο αυτό, στη συνεδρίαση νομισματικής πολιτικής της 12.3.2020 το Διοικητικό Συμβούλιο έκρινε αναγκαία τη λήψη ολοκληρωμένης δέσμης μέτρων νομισματικής πολιτικής. Σκοπός των εν λόγω μέτρων ήταν αφενός να περιοριστεί o κίνδυνος στενότητας ρευστότητας και πιστωτικής ασφυξίας μέσω της διατήρησης συνθηκών άφθονης ρευστότητας στο τραπεζικό σύστημα και της προστασίας της ροής πιστώσεων προς την πραγματική οικονομία και αφετέρου να διαφυλαχθεί η διευκολυντική κατεύθυνση της νομισματικής πολιτικής μέσω της αποτροπής μιας προκυκλικής αυστηροποίησης των συνθηκών χρηματοδότησης.

Ειδικότερα, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε τη διενέργεια πρόσθετων πράξεων πιο μακροπρόθεσμης αναχρηματοδότησης (LTRO) με επιτόκιο ίσο με το επιτόκιο της διευκόλυνσης αποδοχής καταθέσεων. Αποφάσισε επίσης να εφαρμόσει σημαντικά ευνοϊκότερους όρους σε όλες τις πράξεις της τρίτης σειράς στοχευμένων πράξεων πιο μακροπρόθεσμης αναχρηματοδότησης (TLTRO III) την περίοδο Ιουνίου 2020-Ιουνίου 2021. Το επιτόκιο των πράξεων TLTRO III μειώθηκε κατά 25 μονάδες βάσης και μπορούσε να είναι έως και 25 μονάδες βάσης χαμηλότερο από το μέσο επιτόκιο της διευκόλυνσης αποδοχής καταθέσεων της περιόδου Ιουνίου 2020-Ιουνίου 2021 για όλες τις πράξεις TLTRO III που εκκρεμούν κατά την ίδια περίοδο. Επιπλέον, το μέγιστο συνολικό ποσό που οι αντισυμβαλλόμενοι δικαιούνται να δανειστούν μέσω των TLTRO ΙΙΙ αυξήθηκε στο 50% του υπολοίπου των επιλέξιμων δανείων τους. Έτσι, οι πρόσθετες LTRO θα επέτρεπαν πράγματι στις τράπεζες να επωφεληθούν άμεσα από τις πολύ ευνοϊκές συνθήκες άντλησης ρευστότητας και θα εξασφάλιζαν ενδιάμεση χρηματοδότηση μέχρι την έναρξη των ευνοϊκότερων TLTRO III, οι οποίες αποσκοπούν στη διαρκέστερη χαλάρωση των συνθηκών χρηματοδότησης των τραπεζών, ώστε να στηριχθούν οι ροές πιστώσεων προς τους τομείς που επλήγησαν ιδιαίτερα από την πανδημία και να αποφευχθούν περιοριστικές συνθήκες από την πλευρά της προσφοράς πιστώσεων.

Το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε επίσης να αυξήσει το τρέχον πρόγραμμα αγοράς στοιχείων ενεργητικού (asset purchase programme – APP) με επιπλέον καθαρές αγορές συνολικού ύψους 120 δισεκ. ευρώ έως το τέλος του έτους, διασφαλίζοντας τη σθεναρή συμβολή των προγραμμάτων αγοράς τίτλων του ιδιωτικού τομέα. Ο περιορισμός της χρονικής ισχύος του μέτρου αυτού μόνο στο τρέχον ημερολογιακό έτος θεωρήθηκε ως η ενδεδειγμένη απάντηση σε μια διαταραχή που αναμενόταν να είναι προσωρινή. Προστιθέμενη στο ήδη υφιστάμενο ύψος του προγράμματος αγοράς στοιχείων ενεργητικού (APP), η προσωρινή αυτή αύξηση είχε στόχο να στηρίξει τη διατήρηση ευνοϊκών συνθηκών χρηματοδότησης της πραγματικής οικονομίας σε περιστάσεις αυξημένης αβεβαιότητας.

Μέσα σε μία εβδομάδα από τη συνεδρίαση του Διοικητικού Συμβουλίου του Μαρτίου 2020 η κατάσταση επιδεινώθηκε σημαντικά λόγω της ραγδαίας εξάπλωσης του κορωνοϊού, με όλες σχεδόν τις χώρες της ζώνης του ευρώ να επιβάλλουν εκτεταμένα περιοριστικά μέτρα. Στις χρηματοπιστωτικές αγορές επικράτησε ακραία μεταβλητότητα, με ενδείξεις σοβαρών δυσλειτουργιών λόγω ελλείψεων ρευστότητας, παγώματος των αγορών και αυξανόμενου κατακερματισμού των αγορών. Η κατάσταση αυτή οδήγησε σε απότομη αυστηροποίηση των συνθηκών χρηματοδότησης, η οποία θα μπορούσε να υπονομεύσει την ομαλή μετάδοση της νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ ανά τη ζώνη του ευρώ και να θέσει σε κίνδυνο τη σταθερότητα των τιμών.

Εν όψει αυτής της ταχείας επιδείνωσης, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε στις 18.3.2020 ότι ήταν αναγκαία μια περαιτέρω δυναμική απάντηση της νομισματικής πολιτικής για τη σταθεροποίηση των αγορών και την αντιμετώπιση της έντονης αυστηροποίησης των χρηματοπιστωτικών συνθηκών. Επιδίωξη ήταν να αναχαιτιστούν οι σοβαροί κίνδυνοι που δημιουργούσε η πανδημία για τις οικονομικές προοπτικές της ζώνης του ευρώ, τον μηχανισμό μετάδοσης της νομισματικής πολιτικής και, εν τέλει, τον στόχο της ΕΚΤ για σταθερότητα των τιμών. Το Διοικητικό Συμβούλιο ανακοίνωσε τα ακόλουθα πρόσθετα μέτρα.

Πρώτον, αποφάσισε να δημιουργήσει ένα νέο προσωρινό πρόγραμμα αγοράς τίτλων: το έκτακτο πρόγραμμα αγοράς στοιχείων ενεργητικού λόγω πανδημίας (pandemic emergency purchase programme – PEPP). Το PEPP, συνολικού ύψους 750 δισεκ. ευρώ, περιλαμβάνει όλες τις κατηγορίες τίτλων που είναι αποδεκτοί στο πλαίσιο του APP. Επιπλέον, το Διοικητικό Συμβούλιο διεύρυνε το φάσμα των αποδεκτών περιουσιακών στοιχείων στο πλαίσιο του προγράμματος αγοράς ομολόγων του επιχειρηματικού τομέα προκειμένου να συμπεριληφθούν βραχυπρόθεσμα εμπορικά χρεόγραφα (commercial paper) που έχουν εκδοθεί από μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις με αρχική διάρκεια κάτω του ενός έτους και εναπομένουσα διάρκεια κατά τον χρόνο της αγοράς τους τουλάχιστον 28 ημερών. Η διεύρυνση των αποδεκτών τίτλων αναμενόταν να στηρίξει τις συνθήκες άντλησης ρευστότητας των επιχειρήσεων, παρέχοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο κρίσιμη βοήθεια σε έναν τομέα της οικονομίας που πληττόταν ιδιαίτερα από τις επιπτώσεις της πανδημίας. Όσον αφορά τις αγορές τίτλων μέσω του PEPP, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε επίσης τη χορήγηση παρέκκλισης (waiver) από τα κριτήρια επιλεξιμότητας για τους τίτλους που εκδίδει το Ελληνικό Δημόσιο. Επιπλέον, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε ότι οι τίτλοι του δημόσιου τομέα με εναπομένουσα διάρκεια μικρότερη του ενός έτους, αλλά τουλάχιστον 70 ημερών, είναι επιλέξιμοι για αγορές στο πλαίσιο του PEPP λόγω του προσωρινού χαρακτήρα του.

Το PEPP σχεδιάστηκε έτσι ώστε να εκπληρώνει διττό ρόλο. Πρώτον, μαζί με τις άλλες συνιστώσες του πλαισίου νομισματικής πολιτικής, αποσκοπεί να εξασφαλίσει τη χαλάρωση της νομισματικής πολιτικής που είναι αναγκαία για τη διασφάλιση της σταθερότητας των τιμών μεσοπρόθεσμα μέσω της στήριξης της ανάκαμψης από την πανδημική κρίση. Δεύτερον, οι αγορές μέσω του PEPP διενεργούνται ευέλικτα, επιτρέποντας διακυμάνσεις στην κατανομή των ροών αγοράς ως προς τον χρόνο, τις κατηγορίες τίτλων και τις χώρες. Η εγγενής ευελιξία του προγράμματος διασφάλιζε ότι το PEPP θα μπορούσε να εκπληρώσει αποτελεσματικά τον ρόλο του όσον αφορά τη σταθεροποίηση των αγορών, ιδίως εν όψει της έντονης αβεβαιότητας για τις επιπτώσεις της πανδημίας στις διάφορες αγορές περιουσιακών στοιχείων και χώρες της ζώνης του ευρώ.

Επιπλέον, στην ίδια συνεδρίαση το Διοικητικό Συμβούλιο ανακοίνωσε την προσωρινή χαλάρωση των κριτηρίων καταλληλότητας που εφαρμόζονται για την αποδοχή περιουσιακών στοιχείων ως εξασφαλίσεων στις πιστοδοτικές πράξεις του Ευρωσυστήματος μέσω της προσαρμογής των κύριων παραμέτρων κινδύνου του πλαισίου εξασφαλίσεων, προκειμένου να μπορούν οι αντισυμβαλλόμενοι να συνεχίσουν να αξιοποιούν πλήρως τις πιστοδοτικές πράξεις του Ευρωσυστήματος. Ειδικότερα, το Διοικητικό Συμβούλιο εξέδωσε στη συνέχεια δύο δέσμες μέτρων προσωρινής χαλάρωσης των κριτηρίων καταλληλότητας των εξασφαλίσεων. Η πρώτη ανακοινώθηκε στις 7.4.2020 και είχε ως στόχο να διευκολύνει τους αντισυμβαλλομένους του Ευρωσυστήματος να αποκτήσουν αποδεκτές εξασφαλίσεις προκειμένου να μπορούν να αξιοποιήσουν πλήρως τις πράξεις παροχής ρευστότητας, όπως τις TLTRO III. Στις 22.4.2020 το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε ότι θα εξακολουθήσει να αποδέχεται τα εμπορεύσιμα περιουσιακά στοιχεία και τους εκδότες αυτών που πληρούσαν τις ελάχιστες απαιτήσεις πιστοληπτικής διαβάθμισης στις 7.4.2020 σε περίπτωση υποβάθμισης της πιστοληπτικής ικανότητας, εφόσον οι διαβαθμίσεις διατηρούνται πάνω από ορισμένο όριο πιστοληπτικής ποιότητας και εφόσον πληρούνται όλες οι άλλες απαιτήσεις καταλληλότητας. Στόχος του μέτρου αυτού ήταν να περιοριστούν οι συνέπειες πιθανών υποβαθμίσεων της πιστοληπτικής ικανότητας στη διαθεσιμότητα εξασφαλίσεων και να αποφευχθεί ενδεχόμενη προκυκλική δυναμική.

Κατά τον χρόνο της συνεδρίασης του Διοικητικού Συμβουλίου για τη νομισματική πολιτική τον Απρίλιο του 2020, η οικονομική κατάσταση εξακολουθούσε να επιδεινώνεται ραγδαία, καθώς η οικονομική δραστηριότητα συρρικνωνόταν και οι συνθήκες στην αγορά εργασίας χειροτέρευαν αισθητά. Τα μέτρα ανάσχεσης της πανδημίας είχαν αναστείλει σε μεγάλο βαθμό την οικονομική δραστηριότητα σε όλη τη ζώνη του ευρώ, αλλά και παγκοσμίως. Η πλήρης έκταση και η διάρκεια των επιπτώσεων της πανδημίας στην οικονομία ήταν δύσκολο ακόμη να προβλεφθούν, αλλά ήταν πλέον σαφές ότι η ζώνη του ευρώ όδευε προς μια πτώση της οικονομικής δραστηριότητας, το μέγεθος και η ταχύτητα της οποίας δεν είχαν προηγούμενο στην πρόσφατη ιστορία.

Η επιδείνωση των προοπτικών της οικονομίας, σε συνδυασμό με την έντονη πτώση των τιμών του πετρελαίου και την υποχώρηση των προσδοκιών για τον πληθωρισμό, δημιούργησαν σημαντικούς καθοδικούς κινδύνους για τις προοπτικές του πληθωρισμού στη ζώνη του ευρώ. Έτσι, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε τον Απρίλιο του 2020 να ενισχύσει περαιτέρω τη στήριξη πολιτικής προς τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις. Ειδικότερα, χαλάρωσε περαιτέρω τους όρους των TLTRO III μειώνοντας το επιτόκιό τους την περίοδο Ιουνίου 2020-Ιουνίου 2021 σε επίπεδο 50 μονάδες βάσης χαμηλότερο από το μέσο επιτόκιο των πράξεων κύριας αναχρηματοδότησης του Ευρωσυστήματος κατά την ίδια περίοδο. Επιπλέον, για τους αντισυμβαλλομένους των οποίων οι επιλέξιμες καθαρές χορηγήσεις φθάνουν το καθορισμένο επίπεδο, θα εφαρμόζεται επιτόκιο για την περίοδο Ιουνίου 2020-Ιουνίου 2021 κατά 50 μονάδες βάσης χαμηλότερο από το μέσο επιτόκιο της διευκόλυνσης αποδοχής καταθέσεων κατά την περίοδο αυτή. Το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε επίσης τη διενέργεια νέας σειράς μη στοχευμένων έκτακτων πράξεων πιο μακροπρόθεσμης αναχρηματοδότησης λόγω πανδημίας (pandemic emergency longer-term refinancing operations – PELTRO) προκειμένου να στηρίξει τις συνθήκες ρευστότητας στο χρηματοπιστωτικό σύστημα της ζώνης του ευρώ και να συμβάλει στη διατήρηση της ομαλής λειτουργίας των χρηματαγορών μέσω της παροχής ενός αποτελεσματικού μηχανισμού ενίσχυσης ρευστότητας (liquidity backstop). Τέλος, κατά τη διάρκεια του Μαρτίου και του Απριλίου 2020 η ΕΚΤ προέβη επίσης στη σύναψη προσωρινών συμφωνιών ανταλλαγής νομισμάτων και επαναγοράς με κεντρικές τράπεζες χωρών εκτός της ζώνης του ευρώ και τον Ιούνιο του 2020 θέσπισε προσωρινή διευκόλυνση συμφωνιών επαναγοράς του Ευρωσυστήματος για τις κεντρικές τράπεζες (Eurosystem repo facility for central banks – EUREP) για να ενισχύσει την παροχή ρευστότητας σε ευρώ εκτός της ζώνης του ευρώ και να αποτρέψει τη μετάδοση δευτερογενών επιπτώσεων (spillback effects) στις χρηματοπιστωτικές αγορές της ζώνης του ευρώ.

Η αναπροσαρμογή της κατεύθυνσης της νομισματικής πολιτικής τον Ιούνιο

Τον Ιούνιο οι εισερχόμενες πληροφορίες επιβεβαίωσαν ότι η οικονομία της ζώνης του ευρώ παρουσίαζε πρωτοφανή συρρίκνωση λόγω της πανδημίας και των μέτρων περιορισμού της. Οι σοβαρές απώλειες θέσεων εργασίας και εισοδημάτων και η εξαιρετικά υψηλή αβεβαιότητα σχετικά με τις προοπτικές της οικονομίας οδήγησαν σε μεγάλη πτώση της καταναλωτικής δαπάνης και των επενδύσεων. Ενώ τα στοιχεία ερευνών και οι δείκτες παρακολούθησης της οικονομικής δραστηριότητας σε πραγματικό χρόνο παρείχαν κάποιες ενδείξεις ανακοπής της υποχώρησης της οικονομικής δραστηριότητας παράλληλα προς τη σταδιακή χαλάρωση των περιοριστικών μέτρων, η μέχρι τότε βελτίωση ήταν ασθενική σε σύγκριση με την ταχύτητα με την οποία είχαν υποχωρήσει οι δείκτες αυτοί τους δύο προηγούμενους μήνες. Οι μακροοικονομικές προβολές των εμπειρογνωμόνων του Ευρωσυστήματος του Ιουνίου 2020, αν και περιβάλλονταν από εξαιρετικά υψηλό βαθμό αβεβαιότητας, προέβλεπαν συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας με πρωτοφανή ρυθμό το β΄ τρίμηνο του έτους. Οι πιέσεις στις τιμές αναμενόταν να παραμείνουν ασθενείς λόγω της έντονης μείωσης του πραγματικού ΑΕΠ και της συνακόλουθης σημαντικής αύξησης του βαθμού υποαπασχόλησης των πόρων στην οικονομία. Στις προβολές του Ιουνίου τόσο το επίπεδο της οικονομικής δραστηριότητας όσο και οι προοπτικές του πληθωρισμού σε όλη τη διάρκεια του ορίζοντα προβολής αναθεωρήθηκαν σημαντικά προς τα κάτω. Ειδικότερα, ο ρυθμός πληθωρισμού αναθεωρήθηκε σε 1,3%, έναντι 1,6% στο τέλος του χρονικού ορίζοντα προβολής στις μακροοικονομικές προβολές των εμπειρογνωμόνων του Ευρωσυστήματος του Δεκεμβρίου 2019.

Υπό αυτές τις συνθήκες, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε τη θέσπιση μιας ακόμη δέσμης μέτρων νομισματικής πολιτικής για τη στήριξη της σταδιακής επανεκκίνησης της οικονομίας και τη διαφύλαξη της σταθερότητας των τιμών μεσοπρόθεσμα. Ειδικότερα, αποφάσισε να αυξήσει το συνολικό ποσό του προγράμματος PEPP κατά 600 δισεκ. ευρώ σε 1.350 δισεκ. ευρώ, να παρατείνει τον χρονικό ορίζοντα των καθαρών αγορών στο πλαίσιο του PEPP τουλάχιστον μέχρι το τέλος Ιουνίου 2021 και να παρατείνει την επανεπένδυση των ποσών κεφαλαίου από την εξόφληση τίτλων που έχουν αποκτηθεί στο πλαίσιο του PEPP κατά τη λήξη τους τουλάχιστον μέχρι το τέλος του 2022.^[15] Η αναπροσαρμογή του προγράμματος PEPP αποσκοπούσε στην περαιτέρω χαλάρωση της κατεύθυνσης της νομισματικής πολιτικής – συμβάλλοντας έτσι στην ευρύτερη επικράτηση ευνοϊκών συνθηκών χρηματοδότησης ανεξαρτήτως τομέα και χώρας – και εν τέλει είχε ως στόχο να διασφαλίσει ότι ο πληθωρισμός θα κινηθεί προς επίπεδα συμβατά με την επιδίωξη του Διοικητικού Συμβουλίου κατά τρόπο διαρκή.

Στη διάρκεια του καλοκαιριού οι εισερχόμενες πληροφορίες έδειχναν ισχυρή ανάκαμψη της οικονομικής δραστηριότητας κυρίως λόγω της χαλάρωσης των περιοριστικών μέτρων. Ωστόσο, η ανάκαμψη ήταν ασύμμετρη, δηλ. ήταν πιο σημαντική στον μεταποιητικό τομέα από ό,τι στον τομέα των υπηρεσιών, ενώ η δραστηριότητα παρέμενε πολύ χαμηλότερη σε σχέση με τα προ της πανδημίας επίπεδα. Ο καταγραφόμενος πληθωρισμός εξακολούθησε να περιορίζεται από τις χαμηλές τιμές της ενέργειας και τις ασθενείς πιέσεις στις τιμές υπό συνθήκες υποτονικής ζήτησης και σημαντικής υπερπροσφοράς στην αγορά εργασίας.

Η αναπροσαρμογή της κατεύθυνσης της νομισματικής πολιτικής τον Δεκέμβριο

Το φθινόπωρο γινόταν ολοένα πιο σαφές ότι μετά από την έντονη – αλλά μερική και άνιση – ανάκαμψη της οικονομικής δραστηριότητας το καλοκαίρι, η οικονομική ανάκαμψη της ζώνης του ευρώ έχανε τη δυναμική της ταχύτερα από ό,τι αναμενόταν. Η νέα έξαρση των κρουσμάτων COVID-19 και τα συνακόλουθα μέτρα περιορισμού δημιουργούσαν νέες προκλήσεις για τη δημόσια υγεία και τις προοπτικές οικονομικής ανάπτυξης τόσο στη ζώνη του ευρώ όσο και παγκοσμίως. Ο πληθωρισμός παρέμενε πολύ χαμηλός υπό συνθήκες ασθενούς ζήτησης και σημαντικής υπερπροσφοράς στις αγορές εργασίας και προϊόντων. Συνολικά, τα εισερχόμενα στοιχεία σηματοδοτούσαν πιο σοβαρές βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις της πανδημίας στην οικονομία και πιο παρατεταμένη υποτονικότητα του πληθωρισμού από ό,τι αρχικά αναμενόταν. Ως εκ τούτου, το Διοικητικό Συμβούλιο ανακοίνωσε τον Οκτώβριο του 2020 ότι θα προβεί σε κατάλληλες αναπροσαρμογές των εργαλείων του στην επόμενη συνεδρίασή του τον Δεκέμβριο του 2020, προκειμένου να ανταποκριθεί στην εξελισσόμενη κατάσταση και να διασφαλίσει ότι οι συνθήκες χρηματοδότησης θα παραμείνουν ευνοϊκές για να στηρίξουν την οικονομική ανάκαμψη και να αντισταθμίσουν την αρνητική επίδραση της πανδημίας στην προβλεπόμενη πορεία του πληθωρισμού.

Κατά τη συνεδρίαση του Διοικητικού Συμβουλίου του Δεκεμβρίου 2020, τα εισερχόμενα στοιχεία και οι μακροοικονομικές προβολές των εμπειρογνωμόνων του Ευρωσυστήματος υποδήλωναν πιο σοβαρές βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις της πανδημίας στην οικονομία και πιο παρατεταμένη υποτονικότητα του πληθωρισμού από ό,τι αρχικά αναμενόταν. Η νέα αναζωπύρωση της πανδημίας προκαλούσε παγκοσμίως και στη ζώνη του ευρώ σημαντική μείωση της οικονομικής δραστηριότητας, που αναμενόταν να συρρικνωθεί το δ΄ τρίμηνο του 2020. Ο καταγραφόμενος πληθωρισμός αναμενόταν να διατηρηθεί αρνητικός για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από το αρχικώς εκτιμώμενο, ενώ οι δείκτες του υποκείμενου πληθωρισμού υποχωρούσαν και οι πληθωριστικές πιέσεις αναμενόταν να παραμείνουν υποτονικές λόγω της ασθενούς ζήτησης, των χαμηλότερων μισθολογικών πιέσεων και της ανατίμησης του ευρώ την άνοιξη και το καλοκαίρι του 2020.

Εν όψει των οικονομικών επιπτώσεων της αναζωπύρωσης της πανδημίας, το Διοικητικό Συμβούλιο αναπροσάρμοσε τα μέσα νομισματικής πολιτικής του.

Το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε να αυξήσει το συνολικό ποσό του προγράμματος PEPP κατά 500 δισεκ. ευρώ σε 1.850 δισεκ. ευρώ, να παρατείνει τον χρονικό ορίζοντα των καθαρών αγορών στο πλαίσιο του PEPP τουλάχιστον μέχρι το τέλος Μαρτίου 2022 και να συνεχίσει να επανεπενδύει τα ποσά κεφαλαίου από την εξόφληση τίτλων αποκτηθέντων στο πλαίσιο του PEPP κατά τη λήξη τους τουλάχιστον μέχρι το τέλος του 2023. Οι αγορές θα εξακολουθήσουν να πραγματοποιούνται με ευελιξία σύμφωνα με τις συνθήκες της αγοράς ως προς την κατανομή τους στον χρόνο, μεταξύ των κατηγοριών τίτλων και των χωρών, προκειμένου να αποτραπεί μια αυστηροποίηση των συνθηκών χρηματοδότησης που δεν θα ήταν συμβατή με την επιδιωκόμενη ανάσχεση των αντιπληθωριστικών επιδράσεων της πανδημίας και να στηριχθεί η ομαλή μετάδοση της νομισματικής πολιτικής. Το Διοικητικό Συμβούλιο ανακοίνωσε επίσης ότι, αν μπορούν να διατηρηθούν ευνοϊκές συνθήκες χρηματοδότησης με ροές αγορών στοιχείων ενεργητικού χωρίς να εξαντληθεί το συνολικό ποσό της χρηματοδότησης στη διάρκεια του χρονικού ορίζοντα καθαρών αγορών του προγράμματος PEPP, το ποσό αυτό δεν χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί πλήρως. Κατά τον ίδιο τρόπο, το συνολικό ποσό μπορεί, εφόσον χρειαστεί, να αυξηθεί με σκοπό να διατηρηθούν οι ευνοϊκές συνθήκες χρηματοδότησης για να συμβάλουν στην αντιστάθμιση της αρνητικής διαταραχής που ασκεί η πανδημία στην πορεία του πληθωρισμού.

Επιπλέον, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε τον περαιτέρω επαναπροσδιορισμό των τεχνικών παραμέτρων των TLTRO III. Συγκεκριμένα, το Διοικητικό Συμβούλιο ανακοίνωσε ότι θα παρατείνει κατά 12 μήνες (μέχρι τον Ιούνιο του 2022) την περίοδο κατά την οποία θα ισχύουν σημαντικά ευνοϊκότεροι όροι, θα διενεργήσει τρεις πρόσθετες πράξεις το 2021 και θα αυξήσει το συνολικό ποσό που οι αντισυμβαλλόμενοι θα δικαιούνται να δανειστούν από το 50% στο 55% του υπολοίπου των επιλέξιμων δανείων τους.

Τέλος, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε να παρατείνει μέχρι τον Ιούνιο του 2022 την εφαρμογή της δέσμης μέτρων χαλάρωσης των κριτηρίων καταλληλότητας των εξασφαλίσεων του Απριλίου 2020, να προσφέρει τέσσερις πρόσθετες έκτακτες πράξεις πιο μακροπρόθεσμης αναχρηματοδότησης λόγω πανδημίας (PELTRO) το 2021, να παρατείνει μέχρι τον Μάρτιο του 2022 όλες τις προσωρινές συμφωνίες ανταλλαγής νομισμάτων και επαναγοράς με κεντρικές τράπεζες εκτός της ζώνης του ευρώ, καθώς και τη διευκόλυνση συμφωνιών επαναγοράς του Ευρωσυστήματος για τις κεντρικές τράπεζες (EUREP) και να συνεχίσει να διενεργεί όλες τις τακτικές πιστοδοτικές πράξεις ως δημοπρασίες σταθερού επιτοκίου με πλήρη κατανομή υπό τους ισχύοντες όρους για όσο διάστημα κριθεί απαραίτητο.

Συνολικά, τα μέτρα νομισματικής πολιτικής που ελήφθησαν επιδίωκαν να συμβάλουν περαιτέρω στη διατήρηση των ευνοϊκών συνθηκών χρηματοδότησης στη διάρκεια της πανδημίας, στηρίζοντας έτσι τη ροή των πιστώσεων προς όλους τους τομείς της οικονομίας, υποβοηθώντας την οικονομική δραστηριότητα και διαφυλάσσοντας τη σταθερότητα των τιμών σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα. Ταυτόχρονα, η αβεβαιότητα παρέμενε υψηλή, μεταξύ άλλων και σε ό,τι αφορά τη δυναμική της πανδημίας και το χρονοδιάγραμμα της σταδιακής διάθεσης των εμβολίων, καθώς και τις εξελίξεις στη συναλλαγματική ισοτιμία του ευρώ. Έτσι, το Διοικητικό Συμβούλιο κατέστησε σαφές ότι είναι έτοιμο να προσαρμόσει καταλλήλως όλα τα μέσα που διαθέτει προκειμένου να διασφαλίσει ότι ο πληθωρισμός θα κινηθεί προς επίπεδα συμβατά με την επιδίωξή του κατά τρόπο διαρκή, σύμφωνα με τη δέσμευσή του για συμμετρία.

Εν κατακλείδι, το 2020 εφαρμόστηκε ιδιαίτερα διευκολυντική νομισματική πολιτική προκειμένου να αναχαιτιστούν οι επιπτώσεις της πανδημίας. Η ολοκληρωμένη δέσμη μέτρων και οι μετέπειτα αναπροσαρμογές της έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στη σταθεροποίηση των αγορών και συνέβαλαν στην αναστροφή της αυστηροποίησης των χρηματοπιστωτικών συνθηκών που είχε παρατηρηθεί νωρίτερα στη διάρκεια του έτους. Τα μέτρα ήταν αποτελεσματικά και συγκράτησαν την άνοδο των αποδόσεων των κρατικών ομολόγων (βλ. Διάγραμμα 15), που αποτελούν τη βάση του κόστους χρηματοδότησης των νοικοκυριών, των επιχειρήσεων και των τραπεζών. Επίσης, διατήρησαν το κόστος χρηματοδότησης των τραπεζών σε πολύ ευνοϊκά επίπεδα καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδημίας (βλ. Διάγραμμα 16). Επιπλέον, επέτρεψαν να επωφεληθούν και οι επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά από τις υποστηρικτικές συνθήκες χρηματοδότησης, δεδομένου ότι τα αντίστοιχα επιτόκια χορηγήσεων διαμορφώθηκαν σε ιστορικώς χαμηλά επίπεδα ύψους 1,32% και 1,46% (βλ. Διάγραμμα 17). Ως εκ τούτου, η απάντηση της νομισματικής πολιτικής το 2020 εξασφάλισε ευνοϊκές συνθήκες χρηματοδότησης για την ενίσχυση της οικονομικής ανάκαμψης και την αντιστάθμιση της αρνητικής επίδρασης της πανδημίας στην προβλεπόμενη πορεία του πληθωρισμού, προωθώντας έτσι τη σύγκλιση του πληθωρισμού προς την επιδίωξη του Διοικητικού Συμβουλίου κατά τρόπο διαρκή.

2.2 Η δυναμική του ισολογισμού του Ευρωσυστήματος σε δύσκολους καιρούς

Από την έναρξη της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης το 2007-2008 και εξής το Ευρωσύστημα έχει λάβει ποικίλα μέτρα νομισματικής πολιτικής, συμβατικά και μη, τα οποία έχουν επηρεάσει άμεσα το μέγεθος και τη σύνθεση του ισολογισμού του. Στα μη συμβατικά μέτρα περιλαμβάνονται πράξεις αναχρηματοδότησης για την παροχή ρευστότητας προς τους αντισυμβαλλομένους με αρχική διάρκεια έως τέσσερα έτη, καθώς και αγορές τίτλων ιδιωτικών και δημόσιων φορέων (μέσω του προγράμματος APP). Το 2020, ως απάντηση στην εξάπλωση του κορωνοϊού (COVID-19), η ΕΚΤ πρόσθεσε στα ήδη υπάρχοντα μη συμβατικά μέτρα μια ολοκληρωμένη δέσμη συμπληρωματικών μέτρων νομισματικής πολιτικής, η οποία είχε σημαντικό αντίκτυπο στον ισολογισμό του Ευρωσυστήματος. Τον Μάρτιο του 2020 η ΕΚΤ πρόσθεσε στο APP ένα προσωρινό συμπληρωματικό ποσό για το 2020 και εγκαινίασε το PEPP. Και τα δύο είχαν αποτέλεσμα να αυξηθεί το απόθεμα των τίτλων που έχουν αποκτηθεί μέσω οριστικών αγορών. Επιπλέον, από τον Μάρτιο έως τον Απρίλιο του 2020, η ΕΚΤ χαλάρωσε (δύο φορές) τους όρους των TLTRO III και τροποποίησε το πλαίσιο εξασφαλίσεων, καθώς και το πλαίσιο ελέγχου κινδύνων. Τα συμπληρωματικά αυτά μέτρα συνδυαστικά οδήγησαν σε σημαντική αύξηση της διαμεσολάβησης του Ευρωσυστήματος.^[16] Συνολικά, κατά τη διάρκεια του 2020 ο ισολογισμός του Ευρωσυστήματος εξακολούθησε να μεγεθύνεται ως αποτέλεσμα της εφαρμογής αυτών των μη συμβατικών μέτρων, μέσω των οποίων διοχετεύθηκε στο τραπεζικό σύστημα πρόσθετη ρευστότητα ύψους 2,2 τρισεκ. ευρώ, και στο τέλος του έτους το μέγεθός του είχε φθάσει στο ιστορικώς υψηλό επίπεδο των 7 τρισεκ. ευρώ, αυξημένο κατά 49% (2,3 τρισεκ. ευρώ) σε σχέση με το τέλος του 2019.

Στο τέλος του 2020 τα στοιχεία ενεργητικού που συνδέονται με τη νομισματική πολιτική ανέρχονταν σε 5,5 τρισεκ. ευρώ και αποτελούσαν το 79% του συνολικού ενεργητικού του Ευρωσυστήματος (έναντι 70% στο τέλος του 2019). Μεταξύ των στοιχείων αυτών περιλαμβάνονται δάνεια προς πιστωτικά ιδρύματα της ζώνης του ευρώ (τα οποία αντιστοιχούσαν σε 26% του συνολικού ενεργητικού, έναντι 13% στο τέλος του 2019) και τίτλοι αγορασθέντες για σκοπούς νομισματικής πολιτικής (περίπου 53% του συνολικού ενεργητικού, έναντι 56% στο τέλος του 2019) (βλ. Διάγραμμα 18). Τα λοιπά χρηματοοικονομικά στοιχεία ενεργητικού αποτελούνταν κυρίως από διαθέσιμα του Ευρωσυστήματος σε συνάλλαγμα και χρυσό και χαρτοφυλάκια σε ευρώ που δεν συνδέονται με τη νομισματική πολιτική.

Στην πλευρά του παθητικού, το συνολικό ποσό που ήταν κατατεθειμένο στους λογαριασμούς αποθεματικών των αντισυμβαλλομένων και στη διευκόλυνση αποδοχής καταθέσεων αυξήθηκε σε 3,5 τρισεκ. ευρώ (από 2 τρισεκ. ευρώ στο τέλος του 2019) ή 50% του παθητικού στο τέλος του 2020 (από 39% στο τέλος του 2019). Τα τραπεζογραμμάτια σε κυκλοφορία αυξήθηκαν με ρυθμό υψηλότερο από την ιστορική τους τάση, λόγω της έντονης αύξησης που κατέγραψαν τον Μάρτιο του 2020, και αποτελούσαν το 21% του παθητικού στο τέλος του 2020, έναντι 28% στο τέλος του 2019. Οι λοιπές υποχρεώσεις, συμπεριλαμβανομένων του κεφαλαίου και των λογαριασμών αναπροσαρμογής, αυξήθηκαν σε 2,1 τρισεκ. ευρώ (έναντι 1,6 τρισεκ. ευρώ στο τέλος του 2019) ή 30% του παθητικού (έναντι 34% στο τέλος του 2019) (βλ. Διάγραμμα 18). Η αύξηση των λοιπών υποχρεώσεων αντανακλά κυρίως την αύξηση των καταθέσεων του Δημοσίου από 0,2 τρισεκ. ευρώ σε 0,5 τρισεκ. ευρώ ή 25% των λοιπών υποχρεώσεων (έναντι 11% στο τέλος του 2019).

Διάρκεια χαρτοφυλακίων APP και PEPP και κατανομή ανά κατηγορία τίτλων και χώρα

Το πρόγραμμα αγοράς στοιχείων ενεργητικού (asset purchase programme – APP) περιλαμβάνει τέσσερα ενεργά προγράμματα αγοράς τίτλων: το τρίτο πρόγραμμα αγοράς καλυμμένων ομολογιών (covered bond purchase programme – CBPP3), το πρόγραμμα αγοράς τιτλοποιημένων απαιτήσεων (asset-backed securities purchase programme – ABSPP), το πρόγραμμα αγοράς τίτλων του δημόσιου τομέα (public sector purchase programme – PSPP) και το πρόγραμμα αγοράς ομολόγων του επιχειρηματικού τομέα (corporate sector purchase programme – CSPP). Το PEPP θεσπίστηκε το 2020 και όλες οι κατηγορίες τίτλων που είναι αποδεκτές για το APP είναι αποδεκτές και για το PEPP. Χορηγήθηκε παρέκκλιση (waiver) από τις ελάχιστες απαιτήσεις καταλληλότητας για τους τίτλους που έχει εκδώσει το Ελληνικό Δημόσιο ως προς την αγορά τους στο πλαίσιο του PEPP. Επιπλέον, τον Μάρτιο του 2020 η επιλεξιμότητα των βραχυπρόθεσμων εμπορικών χρεογράφων (commercial paper) μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων στο πλαίσιο του CSPP διευρύνθηκε, ώστε να συμπεριληφθούν τίτλοι με εναπομένουσα διάρκεια τουλάχιστον 28 ημερών.

Στο τέλος του 2020 το χαρτοφυλάκιο APP ανήλθε σε 2,9 τρισεκ. ευρώ (με βάση το αναπόσβεστο κόστος). Επί του συνολικού χαρτοφυλακίου APP στο τέλος του έτους, το ABSPP αποτελούσε το 1% (29 δισεκ. ευρώ), το CBPP3 το 10% (288 δισεκ. ευρώ) και το CSPP το 9% (250 δισεκ. ευρώ). Μεταξύ των προγραμμάτων αγοράς περιουσιακών στοιχείων του ιδιωτικού τομέα, τη μεγαλύτερη συμβολή στη μεγέθυνση του χαρτοφυλακίου APP το 2020 είχε το CSPP (καθαρές αγορές ύψους 66 δισεκ. ευρώ). 1

Το PSPP αποτελούσε το μεγαλύτερο μέρος του χαρτοφυλακίου του APP και ανήλθε σε 2,3 τρισεκ. ευρώ ή 80% του συνολικού χαρτοφυλακίου του APP το 2020, έναντι 82% στο τέλος του 2019. Στο πλαίσιο του PSPP η κατανομή των αγορών μεταξύ των χωρών καθορίζεται με εφαρμογή της κλείδας κατανομής στο κεφάλαιο της ΕΚΤ επί του συνολικού υπολοίπου της έκδοσης. Επιπλέον, ορισμένες εθνικές κεντρικές τράπεζες (ΕθνΚΤ) αγόρασαν τίτλους που έχουν εκδοθεί από υπερεθνικά ιδρύματα της ΕΕ. Η μεσοσταθμική διάρκεια των τίτλων του χαρτοφυλακίου PSPP στο τέλος του 2020 ήταν 7,3 έτη, κατά τι μεγαλύτερη από ό,τι στο τέλος του 2019 (7,12 έτη), με κάποιες διαφοροποιήσεις από χώρα σε χώρα.^[17]

Στο τέλος του 2020 το χαρτοφυλάκιο PEPP ανήλθε σε 753,7 δισεκ. ευρώ (με βάση το αναπόσβεστο κόστος). Επί του συνολικού χαρτοφυλακίου PEPP στο τέλος του έτους, οι καλυμμένες ομολογίες αποτελούσαν λιγότερο από το 1% (3,1 δισεκ. ευρώ), οι τίτλοι του επιχειρηματικού τομέα το 6% (43,2 δισεκ. ευρώ) και οι τίτλοι του δημόσιου τομέα το 94% (707,4 δισεκ. ευρώ).

Για τις αγορές τίτλων του δημόσιου τομέα στο πλαίσιο του PEPP, το ποσοστό αναφοράς, με βάση το συνολικό υπόλοιπο της έκδοσης, για την κατανομή ανά χώρα είναι οι εισφορές των ΕθνΚΤ στο κεφάλαιο της ΕΚΤ. Ταυτόχρονα, οι αγορές πραγματοποιήθηκαν ευέλικτα, γεγονός που οδήγησε σε διακυμάνσεις της κατανομής των αγορών ως προς τον χρόνο, τις κατηγορίες τίτλων και τις χώρες. Η μεσοσταθμική διάρκεια των τίτλων του δημόσιου τομέα στο χαρτοφυλάκιο του PEPP διαμορφώθηκε σε 7,0 έτη στο τέλος του 2020, με κάποιες διαφοροποιήσεις από χώρα σε χώρα.

Το Ευρωσύστημα επανεπένδυε τα ποσά κεφαλαίου από την εξόφληση τίτλων των χαρτοφυλακίων APP και PEPP κατά τη λήξη τους. Οι εξοφλήσεις στο πλαίσιο των προγραμμάτων αγοράς τίτλων του ιδιωτικού τομέα ανήλθαν σε 80,2 δισεκ. ευρώ το 2020, ενώ οι εξοφλήσεις στο πλαίσιο των προγραμμάτων αγοράς τίτλων του δημόσιου τομέα ανήλθαν σε 229,4 δισεκ. ευρώ. Οι τίτλοι που αποκτώνται μέσω των προγραμμάτων PSPP, CSPP και CBPP3 εξακολούθησαν να διατίθενται για δανεισμό^[18] με στόχο τη στήριξη της ρευστότητας στις αγορές ομολόγων και repos.^[19] Οι τίτλοι του χαρτοφυλακίου PEPP είναι επίσης διαθέσιμοι για δανεισμό με τους ίδιους όρους που ισχύουν για το APP. Τον Νοέμβριο του 2020 το Ευρωσύστημα βελτίωσε τους όρους τιμολόγησης των διευκολύνσεων δανεισμού τίτλων για τους αντισυμβαλλομένους, διασφαλίζοντας ότι παραμένουν αποτελεσματικό μέσο ενίσχυσης της ρευστότητας.

Εξελίξεις στις πράξεις αναχρηματοδότησης του Ευρωσυστήματος

Το ανεξόφλητο υπόλοιπο των πράξεων αναχρηματοδότησης του Ευρωσυστήματος διαμορφώθηκε σε 1,8 τρισεκ. ευρώ στο τέλος του 2020, αυξημένο κατά 1,2 τρισεκ. ευρώ σε σχέση με το τέλος του 2019. Η αύξηση αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην κατανομή ποσού 1,75 τρισεκ. ευρώ μέσω της σειράς TLTRO III, πλέον των 26,6 δισεκ. ευρώ που κατανεμήθηκαν μέσω των PELTRO. Οι οικειοθελείς αποπληρωμές ύψους 192 δισεκ. ευρώ και η λήξη της σειράς TLTRO ΙΙ συνολικού ύψους 303 δισεκ. ευρώ λίγο μόνο αντισταθμίζουν την αύξηση των ανεξόφλητων πράξεων. Δόθηκε η δυνατότητα στις τράπεζες να μετακυλίσουν το υπόλοιπο προηγούμενων TLTRO στις TLTRO ΙΙΙ του Ιουνίου, του Σεπτεμβρίου και του Δεκεμβρίου 2020. Η μεσοσταθμική εναπομένουσα διάρκεια των πράξεων αναχρηματοδότησης του Ευρωσυστήματος αυξήθηκε από περίπου 1,2 έτη στο τέλος του 2019 σε περίπου 2,4 έτη στο τέλος του 2020.

Τα μέτρα της ΕΚΤ για τη χαλάρωση του πλαισίου εξασφαλίσεων

Τα προσωρινά μέτρα χαλάρωσης του πλαισίου των εξασφαλίσεων που ανακοίνωσε η ΕΚΤ τον Απρίλιο του 2020 και παρέτεινε τον Δεκέμβριο του 2020 αποτελούν βασικό στοιχείο των παρεμβάσεων της νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Κεντρικό στοιχείο των μέτρων αυτών ήταν η προσωρινή διεύρυνση των δανειακών απαιτήσεων που γίνονται δεκτές ως εξασφαλίσεις, ιδίως μέσω της δυνατότητας διεύρυνσης των αποδεκτών πρόσθετων δανειακών απαιτήσεων (additional credit claims – ACC). Σύμφωνα με το αναθεωρημένο προσωρινό πλαίσιο, οι ΕθνΚΤ επιτρέπεται να δέχονται ως εξασφαλίσεις, μεταξύ άλλων, δάνεια προς μικρομεσαίες επιχειρήσεις ή αυτοαπασχολουμένους καλυπτόμενα από προγράμματα κρατικών εγγυήσεων που υιοθετήθηκαν ως μέτρο αντιμετώπισης των συνεπειών της πανδημίας.

Προκειμένου να αποτραπεί δυνητική προκυκλική δυναμική από υποβαθμίσεις της πιστοληπτικής διαβάθμισης, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε επιπλέον να διατηρήσει προσωρινά την αποδοχή εμπορεύσιμων τίτλων που πληρούσαν τις ελάχιστες απαιτήσεις πιστοληπτικής διαβάθμισης στις 7.4.2020, καθώς και των εκδοτών αυτών των τίτλων. Ειδικότερα, το Ευρωσύστημα εξακολουθεί να δέχεται ως εξασφαλίσεις τους εμπορεύσιμους τίτλους που ήταν αποδεκτοί για πράξεις παροχής ρευστότητας κατά την ημερομηνία αναφοράς, υπό την προϋπόθεση ότι η πιστοληπτική τους διαβάθμιση παραμένει πάνω από μια ορισμένη βαθμίδα πιστωτικής ποιότητας και πληρούνται όλα τα άλλα κριτήρια καταλληλότητας.

Επιπλέον, η ΕΚΤ αποφάσισε προσωρινή γενικευμένη μείωση των περικοπών αποτίμησης των εξασφαλίσεων κατά έναν σταθερό συντελεστή 20% για όλες τις αποδεκτές κατηγορίες εξασφαλίσεων, ανεχόμενη έτσι προσωρινά μια αύξηση του κινδύνου στον ισολογισμό του Ευρωσυστήματος. Επίσης, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε να αυξήσει το όριο συγκέντρωσης για τις μη καλυμμένες τραπεζικές ομολογίες από 2,5% σε 10% και να μειώσει το μη ομοιόμορφο όριο για το ελάχιστο ύψος εγχώριων πιστωτικών απαιτήσεων σε 0 ευρώ από 25.000 ευρώ ώστε να διευκολυνθεί η χρήση δανείων προς μικρές επιχειρήσεις ως εξασφαλίσεων. Στο πλαίσιο της παρέμβασής του για την αντιμετώπιση της οικονομικής διαταραχής λόγω της πανδημίας, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε επίσης την επαναφορά της παρέκκλισης (waiver) από τις ελάχιστες απαιτήσεις πιστοληπτικής διαβάθμισης για τα εμπορεύσιμα χρεόγραφα που εκδίδει το Ελληνικό Δημόσιο.

Το ύψος των εμπορεύσιμων αποδεκτών τίτλων αυξήθηκε κατά 1.493 δισεκ. ευρώ, φθάνοντας τα 15.657 δισεκ. ευρώ στο τέλος του 2020 (βλ. Διάγραμμα 19). Οι τίτλοι κεντρικών κυβερνήσεων εξακολούθησαν να αποτελούν τη μεγαλύτερη κατηγορία τίτλων (8.385 δισεκ. ευρώ). Οι λοιπές κατηγορίες τίτλων περιλαμβάνουν τις μη καλυμμένες τραπεζικές ομολογίες (1.667 δισεκ. ευρώ), τις καλυμμένες ομολογίες (1.640 δισεκ. ευρώ) και τα εταιρικά ομόλογα (1.872 δισεκ. ευρώ). Τα ομόλογα περιφερειακών διοικήσεων (552 δισεκ. ευρώ), οι τιτλοποιημένες απαιτήσεις (584 δισεκ. ευρώ) και οι λοιποί εμπορεύσιμοι τίτλοι (958 δισεκ. ευρώ) ως μεμονωμένες κατηγορίες αντιπροσώπευαν συγκριτικά μικρό μερίδιο του συνόλου των αποδεκτών τίτλων.

Το ύψος των εξασφαλίσεων που παραχωρήθηκαν αυξήθηκε σημαντικά από 1.543 δισεκ. ευρώ σε 2.595 δισεκ. ευρώ (βλ. Διάγραμμα 20). Η αύξησή τους αποδίδεται σε μεγάλο βαθμό στις δανειακές απαιτήσεις (συμπεριλαμβανομένων των πρόσθετων δανειακών απαιτήσεων), οι οποίες υπερδιπλασίασαν τη συμμετοχή τους στο σύνολο (825 δισεκ. ευρώ, έναντι 378 δισεκ. ευρώ). Οι καλυμμένες τραπεζικές ομολογίες ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη κατηγορία (629 δισεκ. ευρώ). Τα ομόλογα κεντρικών κυβερνήσεων (383 δισεκ. ευρώ) και οι τιτλοποιημένες απαιτήσεις (387 δισεκ. ευρώ) αντιπροσώπευαν επίσης σημαντικό μερίδιο των εξασφαλίσεων που παραχωρήθηκαν. Οι μη καλυμμένες τραπεζικές ομολογίες, τα ομόλογα περιφερειακών διοικήσεων και τα εταιρικά ομόλογα χρησιμοποιήθηκαν σε μικρότερο βαθμό ως εξασφαλίσεις, με τα αντίστοιχα ποσά να διαμορφώνονται σε 145 δισεκ. ευρώ, 90 δισεκ. ευρώ και 78 δισεκ. ευρώ.

2.3 Οι χρηματοοικονομικοί κίνδυνοι που συνδέονται με το PEPP και το APP περιορίζονται με κατάλληλα πλαίσια

Κύριος στόχος των καθαρών αγορών τίτλων μέσω του APP είναι να ενισχυθεί η αξιόπιστη σύγκλιση του πληθωρισμού προς τη μεσοπρόθεσμη επιδίωξη του Διοικητικού Συμβουλίου. Το APP συμπληρώθηκε από το PEPP, σκοπός του οποίου είναι η αναχαίτιση των σοβαρών κινδύνων που δημιουργεί η πανδημία COVID-19 για τον μηχανισμό μετάδοσης της νομισματικής πολιτικής και τις οικονομικές προοπτικές της ζώνης του ευρώ.

Όλα τα εργαλεία νομισματικής πολιτικής, συμπεριλαμβανομένων των οριστικών αγορών τίτλων, εγγενώς συνεπάγονται χρηματοοικονομικούς κινδύνους, τους οποίους διαχειρίζεται και ελέγχει το Ευρωσύστημα. Όταν υπάρχουν περισσότερες επιλογές για την επίτευξη των στόχων πολιτικής, η επιλογή που θα προκριθεί πρέπει να είναι αποδοτική τόσο από λειτουργική άποψη όσο και από άποψη κινδύνων. Στο πλαίσιο αυτό η λειτουργία διαχείρισης κινδύνων του Ευρωσυστήματος επιδιώκει την αποδοτική διαχείριση κινδύνου, δηλ. την επίτευξη των στόχων πολιτικής με τον χαμηλότερο δυνατό κίνδυνο για το Ευρωσύστημα.^[20]

Οι οριστικές αγορές τίτλων απαιτούν ειδικά πλαίσια ελέγχου των χρηματοοικονομικών κινδύνων, τα οποία εξαρτώνται από τους στόχους πολιτικής και από τα χαρακτηριστικά και το προφίλ κινδύνου κάθε κατηγορίας τίτλων. Κάθε τέτοιο πλαίσιο προβλέπει κριτήρια καταλληλότητας, αξιολογήσεις του πιστωτικού κινδύνου και διαδικασίες δέουσας επιμέλειας, πλαίσια τιμολόγησης, δείκτες αναφοράς (benchmarks) και όρια. Τα πλαίσια ελέγχου κινδύνων για το APP και το PEPP έχουν εφαρμογή στις νέες αγορές τίτλων, στην επανεπένδυση ποσών κεφαλαίου από την εξόφληση τίτλων κατά τη λήξη τους και στο απόθεμα τίτλων για όσο χρόνο παραμένουν στον ισολογισμό του Ευρωσυστήματος.

Τα πλαίσια ελέγχου κινδύνων δεν εξυπηρετούν μόνο τον σκοπό του περιορισμού των χρηματοοικονομικών κινδύνων, αλλά και συμβάλλουν στην επιτυχή επίτευξη των στόχων πολιτικής κατευθύνοντας, όσο το δυνατόν περισσότερο εντός του δεδομένου στόχου, τις αγορές των τίτλων προς μια διαφοροποιημένη κατανομή των χαρτοφυλακίων χωρίς να προκαλούνται στρεβλώσεις στην αγορά (market-neutral). Επίσης, τα πλαίσια ελέγχου κινδύνων είναι σχεδιασμένα έτσι ώστε να λαμβάνουν υπόψη και τους μη χρηματοοικονομικούς κινδύνους, όπως ο νομικός και ο λειτουργικός κίνδυνος και ο κίνδυνος φήμης.

Στη συνέχεια περιγράφονται τα υφιστάμενα πλαίσια ελέγχου κινδύνων που διέπουν την υλοποίηση του APP και του PEPP.^[21] Ο Πίνακας 1 συνοψίζει τα βασικά τους στοιχεία.

Απαιτήσεις καταλληλότητας για τις οριστικές αγορές τίτλων

Κατ’ αρχήν, στις οριστικές αγορές τίτλων μπορούν να γίνουν δεκτοί μόνο εμπορεύσιμοι τίτλοι αποδεκτοί ως εξασφαλίσεις για τις πιστοδοτικές πράξεις του Ευρωσυστήματος. Τα κριτήρια καταλληλότητας εξασφαλίσεων για τις πιστοδοτικές πράξεις του Ευρωσυστήματος ορίζονται στο γενικό πλαίσιο για τα μέσα νομισματικής πολιτικής. Μεταξύ άλλων, οι αποδεκτοί τίτλοι πρέπει να πληρούν υψηλά κριτήρια πιστοληπτικής διαβάθμισης, δηλ. να έχουν λάβει τουλάχιστον μία πιστοληπτική διαβάθμιση^[22] από εξωτερικό οργανισμό αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας (external credit assessment institution – ECAI) αποδεκτό από το πλαίσιο του Ευρωσυστήματος για την αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας (Eurosystem credit assessment framework – ECAF), η οποία να τους κατατάσσει κατʼ ελάχιστον στην τρίτη βαθμίδα πιστοληπτικής διαβάθμισης (credit quality step 3 – CQS 3) στην εναρμονισμένη κλίμακα πιστοληπτικής διαβάθμισης του Ευρωσυστήματος ή σε ανώτερη βαθμίδα (CQS 1 και CQS 2). Για τα εμπορεύσιμα χρεόγραφα που εκδίδει το Ελληνικό Δημόσιο, έχει χορηγηθεί προσωρινή παρέκκλιση (waiver) από τις ελάχιστες απαιτήσεις πιστοληπτικής διαβάθμισης για την αγορά τους μέσω του PEPP σύμφωνα με τα έκτακτα μέτρα χαλάρωσης των κριτηρίων καταλληλότητας των εξασφαλίσεων που θεσπίστηκαν για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού. Επιπλέον, οι τίτλοι πρέπει να είναι εκφρασμένοι σε ευρώ και να εκδίδονται και να διακανονίζονται στη ζώνη του ευρώ.

Εκτός από τα ανωτέρω κριτήρια καταλληλότητας, ισχύουν και ειδικά κριτήρια καταλληλότητας ανά πρόγραμμα αγοράς. Για παράδειγμα, για το PSPP, το CSPP και το PEPP υπάρχουν περιορισμοί σχετικά με την ελάχιστη και τη μέγιστη διάρκεια. Για το CSPP δεν γίνονται δεκτοί προς αγορά οι τίτλοι που έχουν εκδοθεί από πιστωτικά ιδρύματα ή από εκδότες με μητρική εταιρία πιστωτικό ίδρυμα. Επιπλέον, από το CSPP, το CBPP3 και το ABSPP αποκλείονται τίτλοι των οποίων οι εκδότες ή οι αρχικοί δανειστές σε περίπτωση τιτλοποιημένων απαιτήσεων είναι φορείς με ειδικό σκοπό την εκκαθάριση επιχείρησης ή εταιρίες διαχείρισης στοιχείων ενεργητικού. Για το CBPP3 οι καλυμμένες ομολογίες πρέπει να πληρούν τις αναγκαίες προϋποθέσεις υπό τις οποίες είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν ως εξασφάλιση στις πιστοδοτικές πράξεις του Ευρωσυστήματος από το ίδρυμα που τις εξέδωσε.^[23] Στην περίπτωση των τιτλοποιημένων απαιτήσεων, οι οφειλέτες των υποκείμενων απαιτήσεων πρέπει κατά πλειονότητα να είναι εγκατεστημένοι στη ζώνη του ευρώ.

Αξιολογήσεις πιστωτικού κινδύνου και διαδικασίες δέουσας επιμέλειας

Για τα προγράμματα αγοράς τίτλων του ιδιωτικού τομέα το Ευρωσύστημα διεξάγει κατάλληλες αξιολογήσεις πιστωτικού κινδύνου και εφαρμόζει διαδικασίες δέουσας επιμέλειας για το σύνολο των αποδεκτών τίτλων σε συνεχή βάση. Τηρούνται πλαίσια παρακολούθησης τα οποία χρησιμοποιούν ορισμένους δείκτες κινδύνου. Οι εν λόγω αξιολογήσεις και διαδικασίες ακολουθούν την αρχή της αναλογικότητας, σύμφωνα με την οποία οι τίτλοι υψηλότερου κινδύνου υποβάλλονται σε πιο εμπεριστατωμένη ανάλυση. Εάν κριθεί σκόπιμο, μπορούν να εφαρμοστούν πρόσθετα μέτρα διαχείρισης κινδύνων, επίσης σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται ιδίως περιορισμοί στο ύψος ή αναστολή των αγορών και, σε έκτακτες περιπτώσεις, ακόμη και πωλήσεις τίτλων, για τις οποίες απαιτείται ανά μεμονωμένη περίπτωση αξιολόγηση του Διοικητικού Συμβουλίου.

Πλαίσια τιμολόγησης

Τα πλαίσια τιμολόγησης για το APP και το PEPP διασφαλίζουν ότι οι αγορές πραγματοποιούνται στις τιμές της αγοράς, ώστε να ελαχιστοποιούνται οι στρεβλώσεις στην αγορά και να διευκολύνεται η αποδοτική διαχείριση κινδύνου. Τα εν λόγω πλαίσια λαμβάνουν υπόψη τις διαθέσιμες τιμές της αγοράς, την ποιότητα αυτών των τιμών και την εύλογη αξία. Διεξάγονται επίσης ex post έλεγχοι των τιμών για να διαπιστωθεί αν οι τιμές στις οποίες πραγματοποιήθηκαν οι συναλλαγές αντανακλούσαν τις τιμές της αγοράς κατά τον χρόνο της συναλλαγής.

Οι αγορές αποδεκτών χρεογράφων με αρνητική απόδοση στη λήξη επιτρέπονται σε όλα τα προγράμματα αγοράς στοιχείων ενεργητικού, περιλαμβανομένων, στο μέτρο του αναγκαίου, και αγορών χρεογράφων με απόδοση χαμηλότερη από το επιτόκιο της διευκόλυνσης αποδοχής καταθέσεων.

Δείκτες αναφοράς

Οι δείκτες αναφοράς (benchmarks) αποσκοπούν στον σχηματισμό ενός διαφοροποιημένου χαρτοφυλακίου και συμβάλλουν στον περιορισμό των κινδύνων. Οι δείκτες αναφοράς για τα προγράμματα αγοράς τίτλων του ιδιωτικού τομέα διαμορφώνονται με γνώμονα την τρέχουσα αξία του συνόλου των αποδεκτών τίτλων, δηλ. το ονομαστικό υπόλοιπο των αποδεκτών τίτλων που πληρούν τα κριτήρια διαχείρισης κινδύνων. Όσον αφορά τις αγορές τίτλων του δημόσιου τομέα μέσω των προγραμμάτων PSPP και PEPP, η κατανομή των αγορών μεταξύ των χωρών καθορίζεται με εφαρμογή της κλείδας κατανομής στο κεφάλαιο της ΕΚΤ επί του συνολικού υπολοίπου της έκδοσης. Βεβαίως, οι αγορές στο πλαίσιο του PEPP διενεργούνται ευέλικτα, επιτρέποντας διακυμάνσεις στην κατανομή των ροών αγοράς ως προς τον χρόνο, τις κατηγορίες τίτλων και τις χώρες.

Όρια

Για το APP εφαρμόζονται πλαίσια ορίων. Τα όρια ανά έκδοση και ανά εκδότη^[24] προσδιορίζονται με βάση κριτήρια πολιτικής, διαχείρισης κινδύνων, αλλά και λειτουργικά και νομικά κριτήρια. Τα όρια εξειδικεύονται ανάλογα με την κατηγορία τίτλων, ενώ υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ τίτλων του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Μετά την ανακοίνωση του PEPP, το Διοικητικό Συμβούλιο διευκρίνισε ότι, στον βαθμό που ορισμένα αυτοεπιβαλλόμενα όρια ενδέχεται να εμποδίζουν το Ευρωσύστημα να αναλάβει δράσεις απαιτούμενες για την εκπλήρωση της εντολής του, το Διοικητικό Συμβούλιο θα εξετάσει το ενδεχόμενο να τα αναθεωρήσει στο μέτρο που είναι αναγκαίο για να καταστήσει τη δράση του ανάλογη προς τους κινδύνους που παρουσιάζονται.

Το όρια ανά έκδοση και ανά εκδότη για το PSPP εφαρμόζονται για να διαφυλάσσεται η λειτουργία της αγοράς και η διαμόρφωση των τιμών, να διασφαλίζεται η αναλογικότητα, να περιορίζεται η συγκέντρωση κινδύνων και να αποφεύγεται η απόκτηση δεσπόζουσας θέσης από το Ευρωσύστημα μεταξύ των πιστωτών των κυβερνήσεων της ζώνης του ευρώ. Το όριο ανά έκδοση για τα ομόλογα υπερεθνικών οργανισμών που είναι αποδεκτά στο πρόγραμμα PSPP είναι 50% της αξίας των κυκλοφορούντων χρεογράφων της έκδοσης. Για όλα τα υπόλοιπα αποδεκτά στο PSPP ομόλογα, το όριο που έχει τεθεί ανά έκδοση είναι 33% της αξίας των κυκλοφορούντων χρεογράφων της έκδοσης, εφόσον για κάθε συγκεκριμένη αγορά επαληθεύεται ότι με αυτό το ποσοστό το Ευρωσύστημα δεν αποκτά δικαίωμα αρνησικυρίας (blocking minority) που εμποδίζει την εφαρμογή ρητρών συλλογικής δράσης. Διαφορετικά, το όριο ανά έκδοση είναι 25%. Το όριο ανά εκδότη για τους υπερεθνικούς εκδότες είναι 50% της αξίας των αποδεκτών κυκλοφορούντων χρεογράφων του αντίστοιχου οργανισμού, ενώ για τους υπόλοιπους αποδεκτούς εκδότες είναι 33%.

Για τα προγράμματα ABSPP, CBPP3 και CSPP, οι διακρατούμενοι από το Ευρωσύστημα τίτλοι ανά έκδοση δεν πρέπει να υπερβαίνουν το 70%. Στο πρόγραμμα CSPP ισχύουν χαμηλότερα όρια ανά έκδοση σε ειδικές περιπτώσεις, π.χ. οι τίτλοι που έχουν εκδοθεί από δημόσιες επιχειρήσεις έχουν ανάλογη μεταχείριση με τους τίτλους που αγοράζονται μέσω του PSPP. Εκτός από αυτά τα όρια ανά έκδοση, ισχύουν και όρια ανά εκδότη για τα προγράμματα CBPP3 και CSPP. Ειδικότερα για το CSPP, τα όρια ανά εκδότη καθορίζονται με βάση μια ενδεικτική κατανομή που συνδέεται με την κεφαλαιοποίηση του ομίλου του εκδότη, ώστε να εξασφαλίζεται διαφοροποιημένη κατανομή των αγορών. Εξάλλου, μπορούν να εφαρμοστούν χαμηλότερα όρια, εφόσον κριθεί σκόπιμο με βάση το αποτέλεσμα της αξιολόγησης πιστωτικού κινδύνου και της διαδικασίας δέουσας επιμέλειας, όπως εξηγείται παραπάνω.

3 Ευρωπαϊκός χρηματοπιστωτικός τομέας: αντιμέτωπος με αυξημένους κινδύνους λόγω της πανδημίας

Το περιβάλλον χρηματοπιστωτικής σταθερότητας επηρεάστηκε σημαντικά από την εξάπλωση της πανδημίας του κορωνοϊού το 2020. Εκτός του ότι ήταν κρίση δημόσιας υγείας, η πανδημία οδήγησε και σε απότομη αύξηση των ευπαθειών που επηρεάζουν τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα σε ευρύ φάσμα αγορών και τομέων της οικονομίας. Οι κεντρικές τράπεζες, οι κυβερνήσεις και άλλες αρχές έλαβαν εκτεταμένα μέτρα στήριξης, που βοήθησαν να περιοριστούν οι άμεσοι κίνδυνοι για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα. Ωστόσο, οι μεσοπρόθεσμες ευπάθειες παρέμειναν υψηλές, με ανησυχία να προκαλούν κυρίως η αυξανόμενη ευπάθεια σε διορθώσεις των τιμών των περιουσιακών στοιχείων, η αύξηση των δυσκολιών εξυπηρέτησης χρέους από πλευράς επιχειρήσεων, νοικοκυριών και κρατών, η περαιτέρω αποδυνάμωση της κερδοφορίας των τραπεζών, καθώς επίσης και ο πιστωτικός κίνδυνος και ο κίνδυνος ρευστότητας των μη τραπεζικών ιδρυμάτων. Σʼ αυτό το περιβάλλον, η ΕΚΤ πραγματοποίησε παρεμβάσεις για τον μετριασμό των χρηματοπιστωτικών διαταραχών που πηγάζουν από την πανδημία. Ειδικότερα, τα μέτρα μακροπροληπτικής πολιτικής αποσκοπούσαν στη διατήρηση της ροής πιστώσεων προς την οικονομία, ενώ τα μικροπροληπτικά μέτρα που έλαβε η Τραπεζική Εποπτεία της ΕΚΤ επικεντρώθηκαν στην άμβλυνση των επιπτώσεων της κρίσης και στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας του ευρωπαϊκού τραπεζικού τομέα. Η ΕΚΤ είχε και το 2020 συμβολή σε διαρθρωτικά ζητήματα, όπως η ολοκλήρωση της ένωσης κεφαλαιαγορών και η αντιμετώπιση των αυξανόμενων προκλήσεων που μπορεί να δημιουργήσει ο κλιματικός κίνδυνος για το χρηματοπιστωτικό σύστημα της ζώνης του ευρώ.

3.1 Το περιβάλλον χρηματοπιστωτικής σταθερότητας το 2020

Η πανδημία του κορωνοϊού επέτεινε ορισμένες ήδη υπάρχουσες ευπάθειες χρηματοπιστωτικής σταθερότητας που είχαν εντοπιστεί από την ΕΚΤ τα προηγούμενα έτη. Η πανδημία, η αβεβαιότητα σχετικά με τη μελλοντική της πορεία και οι επιπτώσεις της στις οικονομικές προοπτικές και τη δανειακή επιβάρυνση των κρατών, των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών ήταν οι κύριοι παράγοντες που επηρέασαν τους κινδύνους για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα το 2020. Η πανδημική κρίση είχε σοβαρότατες οικονομικές επιπτώσεις σε όλες τις χώρες της ζώνης του ευρώ, με τις απώλειες σε όρους προστιθέμενες αξίας να διαφοροποιούνται από χώρα σε χώρα και από τομέα σε τομέα, υπό συνθήκες έντονης αύξησης της δανειακής επιβάρυνσης του επιχειρηματικού τομέα και του Δημοσίου, ιδίως σε χώρες με ήδη υψηλό χρέος. Η άνιση ανάκαμψη από τομέα σε τομέα και από χώρα σε χώρα αύξησε τους κινδύνους κατακερματισμού. Και οι τράπεζες αντιμετώπισαν υψηλότερους κινδύνους, οι οποίοι συνδέονταν με την προοπτική επιδείνωσης της ποιότητας των στοιχείων ενεργητικού τους λόγω της πτώσης της οικονομικής δραστηριότητας. Εκτός του τραπεζικού τομέα, τα αμοιβαία κεφάλαια, συμπεριλαμβανομένων και αυτών της χρηματαγοράς, κατέγραψαν τον Μάρτιο μεγάλου ύψους εκροές, που είχαν να παρατηρηθούν από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, γεγονός που επέτεινε την αναταραχή στις αγορές. Τα αμοιβαία κεφάλαια είχαν γίνει όλο και πιο ευάλωτα σε μεγάλης κλίμακας εκροές, καθώς τα τελευταία χρόνια το περιβάλλον χαμηλών αποδόσεων τα είχε ενθαρρύνει να στραφούν σε υψηλότερου κινδύνου και πιο δύσκολα ρευστοποιήσιμα περιουσιακά στοιχεία. Οι ασφαλιστικές επιχειρήσεις αναζήτησαν επίσης υψηλότερες αποδόσεις σε ένα ιδιαίτερα δύσκολο περιβάλλον χαμηλών επιτοκίων και αυξανόμενων αιτήσεων αποζημιώσεων λόγω της πανδημίας.

Σε βραχυπρόθεσμο ορίζοντα, οι κίνδυνοι για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα από την πανδημία περιορίστηκαν χάρη στη μεγάλου μεγέθους και έγκαιρη στήριξη με μέτρα πολιτικής. Λόγω του σημαντικότατου ρόλου που διαδραματίζουν τα μέτρα πολιτικής για τον περιορισμό των επιπτώσεων της πανδημίας στην οικονομία και τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα, εξίσου σημαντική είναι και η διαχείριση της άρσης τους. Η εξαμηνιαία έκθεση της ΕΚΤ Financial Stability Review εντόπισε και ανέλυσε το 2020 τέσσερις βασικές ευπάθειες που επηρεάζουν τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα στη ζώνη του ευρώ σε ορίζοντα διετίας (βλ. Σχήμα 1):

• Πρώτον, ορισμένες αγορές έγιναν όλο και πιο ευάλωτες σε διορθώσεις λόγω των επίμονα υψηλών τιμών των περιουσιακών στοιχείων και της εκ νέου ανάληψης κινδύνων. Μετά από την αναταραχή του Μαρτίου, η σημαντική – αλλά άνιση – ανάκαμψη των χρηματοπιστωτικών αγορών το καλοκαίρι ερχόταν σε αντίθεση με τα αδύναμα θεμελιώδη οικονομικά μεγέθη, με τους επενδυτές να δίνουν πιθανώς μεγαλύτερη βαρύτητα στους πιο συγκρατημένους καθοδικούς κινδύνους όσο προχωρούσε το έτος και στη χρήση μέτρων πολιτικής για τη στήριξη της οικονομίας. Ειδικότερα, η ανοδική πορεία ορισμένων αγορών μετοχών δημιούργησε κάποια ανησυχία περί αποσύνδεσής τους από τα υποκείμενα θεμελιώδη οικονομικά μεγέθη. Τα πιστωτικά περιθώρια υποχώρησαν στα προ της πανδημίας επίπεδα σε όλο το φάσμα πιστοληπτικών διαβαθμίσεων και φαίνονταν να συμπιέζονται εν όψει των προοπτικών της οικονομίας, ιδίως στο τμήμα της αγοράς εταιρικών ομολόγων με υψηλές αποδόσεις.
• Δεύτερον, αυξήθηκαν οι ευπάθειες στον ιδιωτικό μη χρηματοπιστωτικό τομέα και στον δημόσιο τομέα. Οι κυβερνήσεις ανά τη ζώνη του ευρώ εφάρμοσαν ευρύ φάσμα μέτρων δημοσιονομικής στήριξης για την αντιμετώπιση της πανδημίας, που οδήγησαν σε μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα το 2020. Ταυτόχρονα, οι επιχειρήσεις προσέφυγαν σε υπάρχουσες πιστωτικές γραμμές και εξέδωσαν μεγάλου ύψους ομόλογα για να καλύψουν τις ανάγκες τους σε ρευστότητα. Ως εκ τούτου, η αύξηση του δημόσιου και του εταιρικού χρέους θα μπορούσε να προκαλέσει νέες ανησυχίες για τη βιωσιμότητά του στο μέλλον. Οι ισολογισμοί των νοικοκυριών επηρεάστηκαν ηπιότερα χάρη στα κρατικά προγράμματα στήριξης των εισοδημάτων, αλλά τυχόν απότομη άρση αυτών των μέτρων θα μπορούσε να οδηγήσει σε μειωμένη δυνατότητα των νοικοκυριών να εξυπηρετήσουν το χρέος τους και σε περαιτέρω εξασθένηση των ήδη αδύναμων θεμελιωδών μεγεθών των επιχειρήσεων. Ο κίνδυνος διόρθωσης στις αγορές οικιστικών και επαγγελματικών ακινήτων αυξήθηκε επίσης το 2020, με ολοένα εμφανέστερες ενδείξεις υπερτίμησης στη ζώνη του ευρώ ως σύνολο, καθώς και μια απότομη και παρατεταμένη πτώση της δραστηριότητας στην αγορά επαγγελματικών ακινήτων.
• Τρίτον, οι τράπεζες της ζώνης του ευρώ αντιμετώπισαν αυξανόμενες ανησυχίες για την ποιότητα των στοιχείων ενεργητικού τους, επίμονα διαρθρωτικά προβλήματα, καθώς και συνεχιζόμενες πιέσεις στην κερδοφορία τους. Η κερδοφορία των τραπεζών αναμενόταν να παραμείνει χαμηλή και να επανέλθει πολύ σταδιακά στα επίπεδα που καταγράφονταν πριν από την πανδημία. Επιπλέον, το 2020 διαφάνηκαν οι αρχικές ενδείξεις μιας επιδείνωσης της ποιότητας των στοιχείων ενεργητικού τους, που τελικά θα οδηγήσει σε πιστωτικές ζημίες και μη εξυπηρετούμενα δάνεια.
• Τέταρτον, συνεχίστηκε η συσσώρευση ευπαθειών στον μη τραπεζικό χρηματοπιστωτικό τομέα ως αποτέλεσμα της εκ νέου ανάληψης κινδύνων. Μετά την επανεμφάνιση εισροών, τα αμοιβαία κεφάλαια επενδυτικού χαρακτήρα της ζώνης του ευρώ μείωσαν το ποσοστό των ρευστών περιουσιακών στοιχείων στα χαρτοφυλάκιά τους και αύξησαν την έκθεσή τους σε μεγαλύτερης διάρκειας και χαμηλότερης πιστοληπτικής διαβάθμισης χρεόγραφα του τομέα των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων. Ως εκ τούτου, έγιναν πιο ευάλωτα σε μεγάλες εκροές σε ενδεχόμενη μελλοντική αναταραχή. Παράλληλα, οι ασφαλιστικές επιχειρήσεις αντιμετώπισαν προκλήσεις από πλευράς κερδοφορίας, εξαιτίας της μείωσης της παραγωγής ασφαλίστρων, αλλά και της αύξησης των ασφαλιστικών προβλέψεών τους ως συνέπεια της πανδημίας και του σχετικά μεγάλου αριθμού φυσικών καταστροφών το 2020.

Η πιθανότητα ταυτόχρονης υλοποίησης και δυνητικής αλληλοενίσχυσης των ευπαθειών αυτών αυξάνει περαιτέρω τους κινδύνους για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα.

Το 2020 επισημάνθηκαν επίσης από την ΕΚΤ και άλλες ευπάθειες, πέραν του βραχυμεσοπρόθεσμου ορίζοντα, που θα μπορούσαν να έχουν αρνητική επίπτωση στον χρηματοπιστωτικό τομέα, ιδίως οι κίνδυνοι για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα που απορρέουν από την κλιματική αλλαγή (βλ. Πλαίσιο 3) και οι λειτουργικοί κίνδυνοι από ευπάθειες στον τομέα της κυβερνοασφάλειας.

3.2 Μακροπροληπτική πολιτική για την άμβλυνση της προκυκλικότητας του τραπεζικού τομέα και τη στήριξη της οικονομικής ανάκαμψης

Ευπάθειες του χρηματοπιστωτικού συστήματος που δυνητικά συνεπάγονται συστημικούς κινδύνους μπορούν να αντιμετωπιστούν με μακροπροληπτικές πολιτικές. Ο Κανονισµός ΕΕΜ αναθέτει στην ΕΚΤ σηµαντικό ρόλο και ειδικές εξουσίες στο πεδίο αυτό. Η ΕΚΤ είναι επιφορτισμένη με την αξιολόγηση των σχεδιαζόμενων μακροπροληπτικών μέτρων για τις τράπεζες, τα οποία προβλέπει η νομοθεσία της ΕΕ και τα οποία λαμβάνουν οι εθνικές αρχές στις χώρες που συμμετέχουν στον Ενιαίο Εποπτικό Μηχανισμό (ΕΕΜ), και έχει επίσης την εξουσία να επιβάλλει και αυστηρότερα μέτρα από ό,τι οι εθνικές αρχές. Ως αντίδραση στην επιδημία του κορωνοϊού το 2020, οι εθνικές αρχές της ζώνης του ευρώ, κατόπιν διαβούλευσης με την ΕΚΤ, έλαβαν σημαντικά μέτρα μακροπροληπτικής πολιτικής με στόχο να διαφυλάξουν τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα και να μετριάσουν τις οικονομικές επιπτώσεις της πανδημικής διαταραχής.

Προνοητική μακροπροληπτική πολιτική για τη στήριξη της οικονομίας και τη διαφύλαξη της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας

Η ΕΚΤ έδρασε προνοητικά και με ταχύτητα στον τομέα της μακροπροληπτικής πολιτικής, συμβάλλοντας έτσι αποφασιστικά στη στήριξη της πραγματικής οικονομίας και στη χρηματοπιστωτική σταθερότητα. Ενθάρρυνε και στήριξε τις παρεμβάσεις των αρχών μακροπροληπτικής πολιτικής των χωρών που συμμετέχουν στον ΕΕΜ, επιτρέποντας στις τράπεζες να χρησιμοποιήσουν τα κεφαλαιακά τους αποθέματα για να απορροφήσουν ζημίες και να υποστηρίξουν την παροχή δανείων σε νοικοκυριά και επιχειρήσεις. Αυτές οι μακροπροληπτικές αρχές αποδέσμευσαν πάνω από 20 δισεκ. ευρώ από τα συνολικά απαιτούμενα κεφαλαιακά αποθέματα ασφαλείας^[30], κυρίως μέσω της πλήρους ή μερικής αποδέσμευσης των αντικυκλικών κεφαλαιακών αποθεμάτων ασφαλείας (CCyB).

Η δυνατότητα χρήσης των κεφαλαιακών αποθεμάτων ασφαλείας έχει καίρια σημασία για την αποτελεσματικότητα της μακροπροληπτικής πολιτικής. Γιʼ αυτόν τον λόγο, η ΕΚΤ ενθάρρυνε τις τράπεζες να χρησιμοποιήσουν τα αποθέματα ασφαλείας κεφαλαίου και ρευστότητας για την παροχή δανείων και την απορρόφηση ζημιών, συμβάλλοντας έτσι στη σταθεροποίηση της πραγματικής οικονομίας. Η δυνατότητα χρήσης των αποθεμάτων ασφαλείας υποστηρίχθηκε περαιτέρω με την απόφαση που επέτρεψε στις τράπεζες να λειτουργούν με κεφάλαιο κάτω από τα όρια της συνδυασμένης απαίτησης κεφαλαιακού αποθέματος ασφαλείας (combined buffer requirement) τουλάχιστον έως το τέλος του 2022, χωρίς να ενεργοποιούνται αυτομάτως εποπτικά μέτρα. Επιπλέον, η ΕΚΤ τόνισε ότι δεν θα απαιτήσει από τις τράπεζες να αναπληρώσουν τα κεφαλαιακά αποθέματα ασφαλείας τους παρά μόνον αφού η μείωση των κεφαλαίων φθάσει στο μέγιστο σημείο, και πάντως όχι νωρίτερα από το τέλος του 2022.

Όσον αφορά το μέλλον, γίνεται όλο και πιο κατανοητό ότι μεσοπρόθεσμα φαίνεται να είναι επιθυμητή μια ανακατανομή μεταξύ διαρθρωτικών και κυκλικών κεφαλαιακών απαιτήσεων για τη δημιουργία περιθωρίων άσκησης μακροπροληπτικής πολιτικής. Οι εξελίξεις το 2020 κατέδειξαν ότι, πέρα από το συνολικό ύψος του κεφαλαίου των τραπεζών, τα αποδεσμεύσιμα αποθέματα ασφαλείας που συσσωρεύονται σε περιόδους ευνοϊκής οικονομικής συγκυρίας έχουν επίσης μεγάλη σημασία για τη στήριξη της απορρόφησης ζημιών και της προσφοράς πιστώσεων σε περιόδους ύφεσης. Τα περιθώρια άσκησης μακροπροληπτικής πολιτικής ήταν περιορισμένα στην αρχή της πανδημίας, αφού το πλήρως αποδεσμεύσιμο CCyB αντιστοιχούσε σε μικρό μόνο μέρος του συνολικού κεφαλαίου των τραπεζών στη ζώνη του ευρώ (0,11% έναντι δείκτη κεφαλαίου κοινών μετοχών της κατηγορίας 1 (CET1) 14,9%).^[31] Αυτό αντανακλούσε κυρίως τη βραδεία ανάκαμψη του χρηματοπιστωτικού κύκλου μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση και την κρίση δημόσιου χρέους. Την προσεχή περίοδο, καθώς οι συνθήκες θα εξομαλύνονται, ίσως είναι σκόπιμο να επανεξεταστεί το πλαίσιο των αποθεμάτων ασφαλείας προκειμένου να προσδιοριστεί αν μια ανακατανομή μεταξύ διαρθρωτικών και κυκλικών αποθεμάτων μπορεί να συμβάλει ώστε να δημιουργηθεί επαρκής ευελιξία με τη μορφή αποδεσμεύσιμων αποθεμάτων ασφαλείας για την αντιμετώπιση υφέσεων.

Τέλος, η ΕΚΤ συνέχισε να ενισχύει την επικοινωνία της σε ζητήματα μακροπροληπτικής πολιτικής, γνωστοποιώντας με μεγαλύτερη διαφάνεια το εν εξελίξει έργο της και τις θέσεις της σ’ αυτόν τον τομέα.^[32] Η έκθεση Financial Stability Review του Νοεμβρίου 2020 περιλάμβανε μια ενότητα, η οποία παρέχει μια προοπτική ανάλυση από τη σκοπιά της μακροπροληπτικής πολιτικής σχετικά με την αναπλήρωση των κεφαλαιακών αποθεμάτων ασφαλείας. Εκτός από τις ομιλίες, τα δελτία τύπου και άλλες εκδόσεις της, π.χ. Occasional papers, η ΕΚΤ συνέχισε να δημοσιεύει την εξαμηνιαία της έκδοση Macroprudential Bulletin, στην οποία περιγράφονται οι νεότερες εξελίξεις στον τομέα της ανάλυσης και οι αξιολογήσεις της σε επίκαιρα ζητήματα μακροπροληπτικής εποπτείας. Αξιοποιώντας την εμπειρία που αποκτήθηκε με την κρίση, το τελευταίο τεύχος του 2020 ήταν αφιερωμένο στα μακροπροληπτικά κεφαλαιακά αποθέματα ασφαλείας και ανέλυε την επίδραση της παροχής δανείων, τα πιθανά εμπόδια στη δυνατότητα χρήσης των αποθεμάτων ασφαλείας, αλλά και τη σημασία των περιθωρίων χειρισμών μακροπροληπτικής πολιτικής. Η ΕΚΤ συνέχισε επίσης να δημοσιεύει στον δικτυακό της τόπο πίνακα με τα μακροπροληπτικά μέτρα που βρίσκονται σε ισχύ στις χώρες που υπάγονται στην Τραπεζική Εποπτεία της ΕΚΤ.

Αποφάσεις μακροπροληπτικής πολιτικής στη διάρκεια του 2020

Στο πλαίσιο των νομίμων αρμοδιοτήτων της, η ΕΚΤ στη διάρκεια του 2020 αξιολόγησε 116 αποφάσεις μακροπροληπτικής πολιτικής που της κοινοποιήθηκαν από τις εθνικές αρχές της ζώνης του ευρώ σχετικά με εργαλεία που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση κυκλικών και διαρθρωτικών συστημικών κινδύνων, καθώς και άλλα μέτρα βάσει του άρθρου 458 του Κανονισμού για τις Κεφαλαιακές Απαιτήσεις (CRR). Σʼ αυτές περιλαμβάνονταν επίσης και αποφάσεις που της κοινοποιήθηκαν από την Българска народна банка (Εθνική Τράπεζα της Βουλγαρίας) και τη Hrvatska narodna banka το τελευταίο τρίμηνο του έτους, μετά την εγκαθίδρυση στενής συνεργασίας με αυτές τις τράπεζες από 1.10.2020. Η πλειονότητα των αποφάσεων που της κοινοποιήθηκαν αφορούσε είτε τον καθορισμό CCyB είτε τον προσδιορισμό των παγκοσμίως συστημικά σημαντικών ιδρυμάτων (G-SII) και λοιπών συστημικά σημαντικών ιδρυμάτων (Ο-SII) και τον καθορισμό του ποσοστού του κεφαλαιακού αποθέματος ασφαλείας τους. Το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΚΤ δεν διατύπωσε αντίρρηση σε καμιά από τις αποφάσεις μακροπροληπτικής πολιτικής των εθνικών αρχών που της κοινοποιήθηκαν το 2020.

Μετά την εξάπλωση της πανδημίας, πολλά από τα μέτρα που κοινοποιήθηκαν στην ΕΚΤ είχαν στόχο να περιορίσουν τις συνέπειες της πανδημικής διαταραχής τόσο στη σταθερότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος όσο και στην πραγματική οικονομία. Προς τον σκοπό αυτό, διάφορες εθνικές αρχές επέλεξαν να αποδεσμεύσουν ορισμένα από τα κεφαλαιακά αποθέματα ασφαλείας που είχαν δημιουργηθεί στη διάρκεια των προηγούμενων ετών.

Από τις επτά χώρες της ζώνης του ευρώ που είχαν ενεργοποιήσει το CCyB, οι έξι αποφάσισαν να το αποδεσμεύσουν πλήρως ή μερικώς και να ανακαλέσουν τις αυξήσεις του που είχαν προαναγγείλει. Ο στόχος ήταν να επιτρέψουν στις τράπεζες να χρησιμοποιήσουν τα αποδεσμευόμενα κεφάλαια ώστε να συνεχίσουν να στηρίζουν την πραγματική οικονομία με δάνεια σε νοικοκυριά και επιχειρήσεις, καθώς και για να απορροφήσουν πιθανές πιστωτικές ζημίες. Κατά τον χρόνο σύνταξης της παρούσας έκθεσης, από τις χώρες της ζώνης του ευρώ θετικό CCyB είχαν μόνο το Λουξεμβούργο και η Σλοβακία.

Όσον αφορά τα μακροπροληπτικά εργαλεία που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση άλλων κινδύνων, η ΕΚΤ αξιολόγησε αποφάσεις εθνικών αρχών σχετικά με τα αποθέματα ασφαλείας O-SII και τα αποθέματα ασφαλείας συστημικού κινδύνου (SyRB) και σχετικά με μακροπροληπτικά μέτρα βάσει του άρθρου 458 του CRR. Ως αντίδραση στην πανδημική διαταραχή, ορισμένες χώρες αποφάσισαν την πλήρη ή μερική αποδέσμευση του SyRB, καθώς και την προσαρμογή των αποθεμάτων ασφαλείας O-SII, σε τράπεζες στις οποίες, δεδομένης της σχέσης μεταξύ των δύο απαιτήσεων βάσει του άρθρου 131 της Οδηγίας για τις Κεφαλαιακές Απαιτήσεις, δεν θα επιτρεπόταν σε διαφορετική περίπτωση η χρήση του SyRB.

Τέλος, ορισμένες χώρες επέλεξαν να αναβάλουν είτε τη σταδιακή εφαρμογή είτε την εισαγωγή μέτρων που είχαν ήδη ανακοινωθεί, όπως τη σταδιακή εφαρμογή αποθεμάτων ασφαλείας O-SII, καθώς και την εισαγωγή ενός ήδη προαναγγελθέντος μέτρου βάσει του άρθρου 458 του CRR.

Συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Συστημικού Κινδύνου

Η ΕΚΤ εξακολούθησε να παρέχει αναλυτική, στατιστική, υλικοτεχνική και διοικητική υποστήριξη στη Γραμματεία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Συστημικού Κινδύνου (ΕΣΣΚ), η οποία είναι επιφορτισμένη με τις καθημερινές εργασίες του ΕΣΣΚ. Το ΕΣΣΚ είναι αρμόδιο για τη μακροπροληπτική επίβλεψη του χρηματοπιστωτικού συστήματος της ΕΕ, καθώς και για την πρόληψη και τον περιορισμό των συστημικών κινδύνων.

Το έτος σημαδεύθηκε από την πανδημία του κορωνοϊού. Αντιδρώντας στις μεταβολές στο περιβάλλον κινδύνων, το ΕΣΣΚ τέθηκε σε λειτουργία εκτάκτου ανάγκης τον Απρίλιο και τον Μάιο του 2020 και αύξησε τη συχνότητα των συνεδριάσεων πολιτικής του. Το ΕΣΚΤ είχε ενεργό ρόλο και συμμετοχή στα μέτρα που έλαβε το ΕΣΣΚ για την αντιμετώπιση της πανδημίας, καθώς και στον εντοπισμό και την παρακολούθηση δυνητικών συστημικών κινδύνων σε συνεχή βάση, και παρείχε γενική υποστήριξη στο έργο του. Για παράδειγμα, συμμετείχε στις εργασίες του ΕΣΣΚ, που οδήγησαν σε μια σειρά μέτρων σχετικά με: (α) τις συνέπειες για το χρηματοπιστωτικό σύστημα των προγραμμάτων εγγυοδοσίας δανείων και άλλων δημοσιονομικών μέτρων για την προστασία της πραγματικής οικονομίας, (β) την έλλειψη ρευστότητας στις αγορές και τις δυνητικές επιπτώσεις της για τους διαχειριστές στοιχείων ενεργητικού και τις ασφαλιστικές επιχειρήσεις, (γ) τις επιδράσεις προκυκλικών υποβαθμίσεων ομολόγων σε αγορές και οντότητες του χρηματοπιστωτικού συστήματος, (δ) οριζόντιους περιορισμούς στη διανομή μερισμάτων, την επαναγορά μετοχών και στην καταβολή άλλων αμοιβών και (ε) κινδύνους ρευστότητας λόγω της κάλυψης περιθωρίων (margin calls). Επίσης το ΕΣΚΤ συνέβαλε στις συζητήσεις που διεξάγονται στους κόλπους του ΕΣΣΚ επί ζητημάτων πιο μακροπρόθεσμης πολιτικής του ευρωπαϊκού τραπεζικού τομέα, υπό το φως της πανδημίας του κορωνοϊού. Οι πρωτοβουλίες αυτές είχαν ως στόχο να σκιαγραφήσουν τις ποικίλες προκλήσεις που πιθανόν να κληθούν να αντιμετωπίσουν στο μέλλον οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής.

Μετά τη σταδιακή επάνοδο στον τακτικό κύκλο εργασιών πολιτικής το καλοκαίρι, η ΕΚΤ συνέχισε να συνεργάζεται με τη Γραμματεία του ΕΣΣΚ στο έργο της παρακολούθησης της επίδρασης στη χρηματοπιστωτική σταθερότητα από τα δημοσιονομικά μέτρα για την προστασία της πραγματικής οικονομίας στη συγκυρία της πανδημίας. Τον Ιούνιο του 2020 συστάθηκε ομάδα εμπειρογνωμόνων υπό την αιγίδα του Γενικού Συμβουλίου του ΕΣΣΚ, με σκοπό την τακτική παρακολούθηση σε επίπεδο ΕΕ της επίδρασης στη χρηματοπιστωτική σταθερότητα από τα προσωρινά μέτρα που έχουν λάβει οι κυβερνήσεις για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού, με έμφαση σε τυχόν διασυνοριακές και διατομεακές συνέπειες.

Η ΕΚΤ συνέβαλε επίσης στη συνεχιζόμενη ανάπτυξη δεικτών μέτρησης κινδύνου για τα μη τραπεζικά ιδρύματα. Το έργο αυτό περιλάμβανε την έκδοση του πέμπτου τεύχους του EU Non-bank Financial Intermediation Risk Monitor, το οποίο περιγράφει τις εξελίξεις στον μη τραπεζικό χρηματοπιστωτικό τομέα, με έμφαση στην αξιολόγηση των δυνητικών κινδύνων για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα.

Επιπλέον, η ΕΚΤ συνεργάστηκε με το ΕΣΣΚ όσον αφορά την ανάπτυξη και εφαρμογή μεθοδολογιών για την εκπόνηση μελέτης επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον χρηματοπιστωτικό τομέα της ΕΕ υπό διάφορα υποθετικά σενάρια. Τον Ιούνιο του 2020 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Συστημικού Κινδύνου (ΕΣΣΚ) δημοσίευσε έκθεση που περιείχε χαρτογράφηση των διαφόρων μεθοδολογιών, αξιολόγηση της διαθεσιμότητας στοιχείων και περιγραφή των ανοιγμάτων των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων που πρέπει να εξετάζονται κατά την ανάλυση των κλιματικών κινδύνων.

Επιπλέον, η ΕΚΤ συμμετείχε ενεργά στην ευρωπαϊκή ομάδα αντιμετώπισης συστημικών κινδύνων στον κυβερνοχώρο (European Systemic Cyber Group), η οποία αναπτύσσει ένα αναλυτικό πλαίσιο αξιολόγησης των κυβερνοκινδύνων.

Η ΕΚΤ προήδρευσε επίσης της ομάδας εργασίας που έχει αναλάβει να καταρτίσει Σύσταση του ΕΣΣΚ για την προώθηση του Αναγνωριστικού Κωδικού Νομικών Προσώπων (Legal Entity Identifier – LEI) στην ΕΕ. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν επιτυχώς τον Σεπτέμβριο του 2020, με την έκδοση Σύστασης του ΕΣΣΚ σχετικά με την ταυτοποίηση νομικών οντοτήτων.

Τέλος, η ΕΚΤ προήδρευσε της ομάδας εργασίας του ΕΣΣΚ (Task Force on Stress Testing), η οποία διαμόρφωσε τα δυσμενή σενάρια για τις ασκήσεις προσομοίωσης ακραίων καταστάσεων της Ευρωπαϊκής Αρχής Τραπεζών το 2021 και της Ευρωπαϊκής Αρχής Ασφαλίσεων και Επαγγελματικών Συντάξεων (EIOPA). Προς τον σκοπό αυτό, διάφορες Γενικές Διευθύνσεις της ΕΚΤ προσέφεραν στην εν λόγω ομάδα καίριας σημασίας υποστήριξη τόσο σε τεχνικό επίπεδο όσο και στην κατασκευή και εκτίμηση οικονομετρικών υποδειγμάτων.

Λεπτομερέστερες πληροφορίες σχετικά με το ΕΣΣΚ δημοσιεύονται στον δικτυακό του τόπο και στις Ετήσιες Εκθέσεις του.

3.3 Μικροπροληπτικές δραστηριότητες για τη διασφάλιση της ευρωστίας επιμέρους τραπεζών

Το 2020 ο Ενιαίος Εποπτικός Μηχανισμός (ΕΕΜ) υποδέχθηκε δύο νέα μέλη. Η Βουλγαρία και η Κροατία έγιναν οι πρώτες χώρες εκτός της ζώνης του ευρώ που συμμετέχουν στην ευρωπαϊκή τραπεζική εποπτεία σύμφωνα με το πλαίσιο στενής συνεργασίας που προβλέπει ο Κανονισμός για τον ΕΕΜ για τα κράτη-μέλη εκτός της ζώνης του ευρώ. Σύμφωνα με τις αποφάσεις του Διοικητικού Συμβουλίου για την εγκαθίδρυση στενής συνεργασίας^[33] με την Българска народна банка (Εθνική Τράπεζα της Βουλγαρίας)^[34] και τη Hrvatska narodna banka^[35], ο αριθμός των σημαντικών ιδρυμάτων που εποπτεύονται άμεσα από την ΕΚΤ αυξήθηκε με την προσθήκη πέντε βουλγαρικών τραπεζών και οκτώ κροατικών τραπεζών τον Οκτώβριο του 2020.^[36] Η ΕΚΤ είναι επίσης υπεύθυνη για την επίβλεψη της εποπτείας των λιγότερο σημαντικών ιδρυμάτων, καθώς και για την εφαρμογή των κοινών διαδικασιών για όλες τις εποπτευόμενες οντότητες των δύο χωρών. Η Εθνική Τράπεζα της Βουλγαρίας και η Hrvatska narodna banka συμμετέχουν με τους εκπροσώπους τους στο Εποπτικό Συμβούλιο της ΕΚΤ και έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με όλα τα άλλα μέλη, συμπεριλαμβανομένων και των δικαιωμάτων ψήφου.

Εντός της Τραπεζικής Εποπτείας της ΕΚΤ, στη διάρκεια του έτους πραγματοποιήθηκε μετασχηματισμός της σε πιο ώριμο και διαφανή οργανισμό. Η ανά τράπεζα εποπτεία αναδιοργανώθηκε σύμφωνα με τα επιχειρηματικά μοντέλα των αντίστοιχων τραπεζών και υποστηρίχθηκε από ομάδες εμπειρογνωμόνων ανά κατηγορία κινδύνου ή αντικείμενο. Η δεύτερη γραμμή άμυνας – η λειτουργία εποπτικών κινδύνων – δημιουργήθηκε με σκοπό τον στρατηγικό σχεδιασμό, ενώ η λειτουργία επιτόπιας εποπτείας έγινε οργανωτικά ανεξάρτητη. Η νέα οργανωτική δομή συνεπάγεται μετατόπιση προς μια εποπτεία περισσότερο βασισμένη στους κινδύνους και παράλληλα διασφαλίζει τη συνέπεια των εποπτικών αποτελεσμάτων. Η αναδιοργάνωση ενίσχυσε τον ρόλο της ΕΚΤ ως συνετής, αποτελεσματικής και διαφανούς εποπτικής αρχής και τη συνεργασία της με τις εθνικές αρμόδιες αρχές στο πλαίσιο του ΕΕΜ.

Σε μια προσπάθεια να βελτιώσει τη διαφάνεια, η ΕΚΤ δημοσίευσε για πρώτη φορά στοιχεία για τις απαιτήσεις του Πυλώνα 2 (P2R) συγκεντρωτικά ανά επιχειρηματικό μοντέλο και ανά τράπεζα, δηλ. ένα έτος νωρίτερα από ό,τι προέβλεπε ο αναθεωρημένος Κανονισμός για τις Κεφαλαιακές Απαιτήσεις. Η δημοσίευση των απαιτήσεων P2R ανά τράπεζα είχε στόχο να αναδείξει την κατάσταση των ευρωπαϊκών τραπεζών, ενώ ταυτόχρονα βοηθά τις τράπεζες να συγκρίνουν τη θέση τους με άλλες τράπεζες και παρέχει μεγαλύτερη διαφάνεια προς τους επενδυτές.

Επιπλέον, η ΕΚΤ έθεσε σε δημόσια διαβούλευση σχέδιο Οδηγού για την εποπτική αντιμετώπιση των ενοποιήσεων στον τραπεζικό τομέα. Ο Οδηγός εκτιμάται ότι θα βελτιώσει τη διαφάνεια και την προβλεψιμότητα των εποπτικών δράσεων και θα βοηθήσει τα πιστωτικά ιδρύματα να σχεδιάσουν ενοποιήσεις οι οποίες θα είναι βιώσιμες από τη σκοπιά της προληπτικής εποπτείας.

Ο κορωνοϊός προκάλεσε πρωτοφανή διατάραξη σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά χάρη στον ενεργό ρόλο του ΕΕΜ τα τελευταία χρόνια οι ευρωπαϊκές τράπεζες εισήλθαν στην κρίση με πολύ ισχυρότερη κεφαλαιακή βάση και ρευστότητα, καθώς και με πολύ βελτιωμένη ποιότητα στοιχείων ενεργητικού. Η ΕΚΤ αντέδρασε άμεσα, θεσπίζοντας διάφορα μέτρα εποπτικής ελάφρυνσης ώστε να μπορέσουν οι τράπεζες να απορροφήσουν τις ζημίες και να συνεχίσουν τη χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας. Για παράδειγμα, ενθάρρυνε τις εποπτευόμενες οντότητες να χρησιμοποιήσουν πλήρως τα αποθέματα ασφαλείας κεφαλαίου και ρευστότητας, συμπεριλαμβανομένων των κεφαλαιακών κατευθύνσεων του Πυλώνα 2 (Pillar 2 guidance), και ταυτόχρονα έστειλε μήνυμα στις αγορές ότι δεν θα πρέπει να τιμωρήσουν όσες τράπεζες κάνουν χρήση της παρεχόμενης ευελιξίας.^[37] Εισήγαγε εποπτική ευελιξία όσον αφορά τη μεταχείριση των μη εξυπηρετούμενων δανείων, ιδίως προκειμένου να επιτρέψει στις τράπεζες να επωφεληθούν πλήρως από εγγυήσεις, καθώς και από αναστολές πληρωμών δόσεων δανείων που είχαν θεσπίσει δημόσιες αρχές.^[38] Η ΕΚΤ εφάρμοσε πραγματιστική (δηλ. απλοποιημένη) προσέγγιση στη Διαδικασία Εποπτικής Εξέτασης και Αξιολόγησης (ΔΕΕΑ/SREP) του 2020.^[39] Η νέα προσέγγιση μείωσε την επιβάρυνση των εποπτευόμενων τραπεζών και παράλληλα συνέχισε να παρέχει σαφή και πιστή εικόνα της ευρωστίας τους. Επιπλέον, στην τρέχουσα συγκυρία, οι τράπεζες ενθαρρύνθηκαν να αμβλύνουν την προκυκλικότητα των υποδειγμάτων που χρησιμοποιούν για την εκτίμηση των αναμενόμενων πιστωτικών ζημιών και τον σχηματισμό συναφών προβλέψεων βάσει του προτύπου ΔΠΧΑ 9 και να αρχίσουν – εφόσον δεν το έχουν κάνει ήδη – να εφαρμόζουν το χρονοδιάγραμμα μετάβασης σε αυτό το πρότυπο βάσει του Κανονισμού για τις Κεφαλαιακές Απαιτήσεις.^[40] Η ΕΚΤ παρέτεινε εξάλλου τις προθεσμίες για ορισμένα μη κρίσιμα εποπτικά μέτρα και αιτήματα υποβολής στοιχείων, καθώς και για την ανάληψη διορθωτικών ενεργειών κατόπιν ευρημάτων που έχουν προκύψει από επιτόπιες επιθεωρήσεις και διερευνήσεις εσωτερικών υποδειγμάτων.

Μετά από ανάλυση της ευπάθειας των ευρωπαϊκών τραπεζών τις πρώτες εβδομάδες της πανδημικής κρίσης, η ΕΚΤ αναθεώρησε ορισμένες αποφάσεις της. Για παράδειγμα, παρέτεινε έως την 1.1.2021 την αρχική της σύσταση προς τις τράπεζες σχετικά με τις διανομές μερισμάτων και την επαναγορά ιδίων μετοχών, ενώ μεταγενέστερα κάλεσε τις τράπεζες να αναστείλουν ή να περιορίσουν τη διανομή μερισμάτων έως τις 30.9.2021. Επιπλέον, προκειμένου να διευκολυνθεί η εφαρμογή της νομισματικής πολιτικής, επέτρεψε στις τράπεζες να εξαιρούν ορισμένα ανοίγματα έναντι κεντρικών τραπεζών από τον υπολογισμό του δείκτη μόχλευσης.^[41]

Όλα τα μέτρα εποπτικής ελάφρυνσης γνωστοποιήθηκαν αποτελεσματικά και με διαφάνεια στις τράπεζες και στο ευρύ κοινό μέσα από ποικίλους διαύλους: με επιστολές, με τον εποπτικό διάλογο με τις Μικτές Εποπτικές Ομάδες, με τις Συχνές Ερωτήσεις, αλλά και με δελτία τύπου, αναρτήσεις σε ιστολόγια και ομιλίες.

Στην αρχή της πανδημικής κρίσης, η ΕΚΤ είχε επιτρέψει κάποια λειτουργική ευελιξία στις οντότητες που προετοιμάζονταν για το Brexit, αλλά στη συνέχεια επακολούθησε νέος και εντατικότερος γύρος εποπτικού διαλόγου. Από τον διάλογο διαπιστώθηκε ότι πολλές τράπεζες είχαν σημειώσει σημαντική πρόοδο ή κινούνταν ικανοποιητικά προς την επίτευξη των επιδιωκόμενων μετά το Brexit μοντέλων λειτουργίας τους, που θα τους επιτρέψει να πραγματοποιούν συναλλαγές και να καταγράφουν και να διαχειρίζονται τους κινδύνους στην ΕΕ με τρόπο που διασφαλίζει συνετή διαχείριση κινδύνων και αποτελεσματική εποπτεία. Η ΕΚΤ δεν έπαψε να υπογραμμίζει ότι οι τράπεζες έπρεπε να είναι έτοιμες για κάθε ενδεχόμενο στο τέλος της μεταβατικής περιόδου. Από πλευράς τραπεζικής εποπτείας δόθηκε επίσης ιδιαίτερη προσοχή ώστε οι εποπτευόμενες τράπεζες να επιτύχουν τα επιδιωκόμενα μοντέλα λειτουργίας τους εντός των συμφωνημένων προθεσμιών, προκειμένου να αντιμετωπιστούν ομοιόμορφα και αποτελεσματικά τυχόν εναπομένοντες μεσοπρόθεσμοι κίνδυνοι λόγω Brexit.

Τέλος, μετά από δημόσια διαβούλευση, η ΕΚΤ οριστικοποίησε τον Οδηγό που περιγράφει τη μεθοδολογία της για την αξιολόγηση της συμμόρφωσης των υποδειγμάτων πιστωτικού κινδύνου αντισυμβαλλομένου των τραπεζών με τις κανονιστικές απαιτήσεις. Αφορά τράπεζες που αιτούνται την επέκταση ή τροποποίηση των εσωτερικών τους υποδειγμάτων, καθώς και την παρακολούθηση αυτών των υποδειγμάτων σε συνεχή βάση ή τις διερευνήσεις εσωτερικών υποδειγμάτων από πλευράς ΕΚΤ. Εξάλλου, η ΕΚΤ εξέδωσε και δημοσίευσε την Κατευθυντήρια Γραμμή σχετικά με το όριο σημαντικότητας των καθυστερημένων πιστωτικών υποχρεώσεων όσον αφορά τα λιγότερο σημαντικά ιδρύματα, έτσι ώστε αυτά να υπάγονται στους ίδιους κανόνες όπως και τα σημαντικά ιδρύματα.^[42]

Αναλυτικότερες πληροφορίες σχετικά με την Τραπεζική Εποπτεία της ΕΚΤ είναι διαθέσιμες στον δικτυακό της τόπο και στην Ετήσια Έκθεση της ΕΚΤ για την εποπτική δραστηριότητα 2020.

3.4 Η συμβολή της ΕΚΤ σε ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες πολιτικής

Οι σημαντικές μεταρρυθμίσεις του κανονιστικού πλαισίου τη δεκαετία μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση συνέβαλαν ώστε το χρηματοπιστωτικό σύστημα να είναι καλύτερα προετοιμασμένο να απορροφήσει τους κλονισμούς που προκάλεσε η πανδημία του κορωνοϊού. Παρά τη σημαντική πρόοδο που έχει επιτευχθεί, υπάρχουν ακόμη σοβαρά νομικά και θεσμικά ζητήματα που πρέπει να επιλυθούν ώστε οι ευρωπαϊκές τράπεζες να μπορέσουν να λειτουργήσουν εντός ενός πραγματικά ενοποιημένου πλαισίου, το οποίο θα είναι επωφελές και για τους χρήστες χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών. Απαιτείται επίσης να συνεχιστούν οι προσπάθειες για την ανάπτυξη των κεφαλαιαγορών, παράλληλα με την ενίσχυση του κανονιστικού και εποπτικού πλαισίου του μη τραπεζικού χρηματοπιστωτικού τομέα. Εξάλλου, το 2020 χαρακτηρίστηκε από πρωτοφανείς παρεμβάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα της οικονομικής πολιτικής. Τον Ιούλιο του 2020 οι ηγέτες της ΕΕ συμφώνησαν να προβεί η Ένωση για πρώτη φορά στην ιστορία της στην από κοινού έκδοση χρέους για την αντιμετώπιση μιας κοινής οικονομικής διαταραχής. Το Πλαίσιο 4 παρουσιάζει την ευρύτερη ευρωπαϊκή απάντηση στην κρίση και τις συνέπειές της για την πραγματική οικονομία και τον χρηματοπιστωτικό τομέα.

Ολοκλήρωση της τραπεζικής ένωσης

Μετά την επιστολή που απηύθυνε ο Πρόεδρος της ομάδας εργασίας υψηλού επιπέδου για το ευρωπαϊκό σύστημα ασφάλισης καταθέσεων (High-Level Working Group on a European Deposit Insurance Scheme (EDIS)) προς τον Πρόεδρο του Eurogroup τον Δεκέμβριο του 2019, η ΕΚΤ συνέχισε να συμβάλλει στις συζητήσεις που διεξάγονται στα συναφή ευρωπαϊκά όργανα σχετικά με την ολοκλήρωση της τραπεζικής ένωσης.

Στη σύνοδό του στο τέλος Νοεμβρίου 2020 το Eurogroup κατέληξε σε συμφωνία-ορόσημο σχετικά με την αναθεωρημένη Συνθήκη για τη θέσπιση του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας και την επίσπευση της εισαγωγής κοινού πιστοδοτικού εργαλείου (common backstop) για το Ενιαίο Ταμείο Εξυγίανσης.

Στο πλαίσιο αυτό, μαζί με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ενιαίο Συμβούλιο Εξυγίανσης, η ΕΚΤ συνέχισε να συμβάλλει στις κοινές εκθέσεις παρακολούθησης της προόδου προς τη μείωση των κινδύνων (βλ. Μonitoring report on risk reduction indicators Ιουνίου και Νοεμβρίου). Η έκθεση του Νοεμβρίου 2020 περιείχε επίσης περαιτέρω αναλύσεις των δεικτών των μη εξυπηρετούμενων δανείων (ΜΕΔ) και της ελάχιστης απαίτησης ιδίων κεφαλαίων και επιλέξιμων υποχρεώσεων (MREL). Βάσει αυτής και μετά τη θετική αξιολόγηση της προόδου προς τη μείωση των κινδύνων, το Eurogroup συμφώνησε να επισπεύσει τη θέσπιση του προαναφερόμενου πιστοδοτικού εργαλείου.

Επιπλέον, η ΕΚΤ στήριξε τον διάλογο σχετικά με τις διασυνοριακές ενοποιήσεις τραπεζικών ομίλων. Στο πλαίσιο αυτό, σε κοινή ανάρτησή τους στο ιστολόγιο της Τραπεζικής Εποπτείας της ΕΚΤ δύο ανώτερα στελέχη της τράπεζας διατύπωσαν συγκεκριμένες προτάσεις για την αποτελεσματική κατανομή της ρευστότητας εντός των τραπεζικών ομίλων, παράλληλα με ρήτρες διασφάλισης για τις αρχές των χωρών υποδοχής.^[43]

Όσον αφορά την αναθεώρηση του πλαισίου διαχείρισης κρίσεων, η ΕΚΤ στήριξε τις προσπάθειες να ενσωματωθούν και εργαλεία βασιζόμενα σε βέλτιστες πρακτικές για περιπτώσεις μικρότερων, κυρίως καταθετικών τραπεζών. Τάχθηκε επίσης υπέρ της βελτίωσης του πλαισίου μέτρων έγκαιρης παρέμβασης ώστε να διευκολυνθεί η πρακτική εφαρμογή του.^[44] Επιπλέον, τόνισε ότι οι τράπεζες που έχουν κηρυχθεί σε κατάσταση αφερεγγυότητας ή επαπειλούμενης αφερεγγυότητας θα πρέπει να μπορούν να αποχωρήσουν από την τραπεζική αγορά εντός εύλογου χρονικού διαστήματος. Οι εργασίες σχετικά με την πολιτική διαχείρισης κρίσεων θα συνεχιστούν. Σχετικώς είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε την αναθεώρηση του πλαισίου διαχείρισης τραπεζικών κρίσεων και ασφάλισης των καταθέσεων.

Προώθηση της ένωσης κεφαλαιαγορών

Το 2020 η ΕΚΤ ζήτησε να γίνουν νέες προσπάθειες για την προώθηση της ένωσης των κεφαλαιαγορών (capital markets union – CMU) εν όψει των πολλαπλών προκλήσεων που αντιμετωπίζει η ΕΕ.^[45] Όπως υπογραμμίζει η έκθεση Financial Stability Review του Νοεμβρίου 2020, οι προκλήσεις αυτές είναι μεταξύ άλλων η χρηματοδότηση της ανάκαμψης της οικονομίας μετά την πανδημία, η μετάβαση σε μια οικονομία χαμηλών εκπομπών άνθρακα, η ενίσχυση του διεθνούς ρόλου του ευρώ και η αντιμετώπιση των επιπτώσεων του Brexit στις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες.

Η ΕΚΤ χαιρέτισε το νέο Σχέδιο Δράσης για την Ένωση Κεφαλαιαγορών (new CMU Action Plan) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που δημοσιεύθηκε το 2020 και τόνισε ότι απαιτούνται συγκεκριμένες δράσεις και πραγματική πολιτική βούληση και φιλοδοξία για να υπάρξει ουσιαστική πρόοδος. Η ΕΚΤ επισήμανε μια σειρά από προτεραιότητες πολιτικής για την ενίσχυση των κεφαλαιαγορών, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που στοχεύουν στη μεγαλύτερη χρηματοδότηση μέσω της έκδοσης μετοχών για τη στήριξη της ανάπτυξης και της καινοτομίας.^[46] Οι προτεραιότητες αφορούν την εναρμόνιση ως προς στοχευμένες πτυχές των κανόνων αφερεγγυότητας των επιχειρήσεων, καθώς και της μετασυναλλακτικής επεξεργασίας της παρακράτησης φόρου και των εταιρικών ενεργειών. Η πρόοδος προς την εποπτική σύγκλιση, μεταξύ άλλων με προτάσεις μέτρων για ισχυρότερο εποπτικό συντονισμό ή και άμεση εποπτεία από τις Ευρωπαϊκές Εποπτικές Αρχές, θα είναι αποφασιστικής σημασίας για την ομοιόμορφη εφαρμογή του ενιαίου εγχειριδίου κανόνων σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Επιπλέον, πρωτοβουλίες για την προώθηση της χρηματοοικονομικής παιδείας ή για τη δημιουργία πανευρωπαϊκών συνταξιοδοτικών αποταμιευτικών προϊόντων θα βοηθήσουν τους πολίτες να αποκομίσουν τα οφέλη που συνεπάγεται η ένωση κεφαλαιαγορών.

Η ΕΚΤ εξακολούθησε να συμβάλλει σημαντικά στην ένωση κεφαλαιαγορών, υποστηρίζοντας την ανάπτυξη και ενοποίηση των πανευρωπαϊκών υποδομών χρηματοπιστωτικών αγορών (βλ. Ενότητα 4.3).

Αναθεώρηση του πλαισίου προληπτικής εποπτείας των τραπεζών και των μη τραπεζικών ιδρυμάτων

Ένα μέρος του μη τραπεζικού χρηματοπιστωτικού τομέα, συμπεριλαμβανομένων των αμοιβαίων κεφαλαίων της χρηματαγοράς και ορισμένων αμοιβαίων κεφαλαίων επενδυτικού χαρακτήρα, αντιμετώπισαν σοβαρές πιέσεις κατά τη διάρκεια των αναταράξεων στις αγορές τον Μάρτιο. Αν και ένας από τους στόχους της ένωσης κεφαλαιαγορών είναι να αυξηθεί ο ρόλος των μη τραπεζικών ιδρυμάτων στη χρηματοδότηση της οικονομίας, η αποτελεσματική παρακολούθηση αυτού του τομέα παραμένει καίριας σημασίας.

Η ενίσχυση της ανθεκτικότητας του μη τραπεζικού χρηματοπιστωτικού τομέα κατά τρόπο συμβατό με μια μακροπροληπτική θεώρηση είναι απολύτως απαραίτητη για την επαρκή αντιμετώπιση των συστημικών κινδύνων που θα μπορούσαν να προέλθουν από αυτόν τον τομέα. Ως εκ τούτου, το 2020 η ΕΚΤ συνέχισε να υποστηρίζει τη μεταρρύθμιση του μακροπροληπτικού κανονιστικού πλαισίου του μη τραπεζικού χρηματοπιστωτικού τομέα και είχε εκτενή συμβολή στις συναφείς τεχνικές συζητήσεις σε ευρωπαϊκά και διεθνή όργανα.

Όσον αφορά το πλαίσιο προληπτικής εποπτείας του τραπεζικού τομέα, η ΕΚΤ στήριξε την πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με στοχευμένες τροποποιήσεις του CRR προς αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού. Η ΕΚΤ έκρινε ότι η πρόταση συμπληρώνει τα δικά της εποπτικά μέτρα για τον περιορισμό των επιπτώσεων της πανδημίας και εξέφρασε τις απόψεις της στη σχετική Γνώµη που εξέδωσε. Ειδικότερα, η ΕΚΤ συμφώνησε με αλλαγές όσον αφορά τις μεταβατικές ρυθμίσεις με στόχο να περιοριστούν οι επιπτώσεις της εφαρμογής του ΔΠΧΑ 9 στο εποπτικό κεφάλαιο, με την προσωρινή παράταση της προνομιακής μεταχείρισης των ΜΕΔ που καλύπτονται από εγγυήσεις εθνικών κυβερνήσεων ή άλλων δημόσιων φορέων και με την αναβολή της εφαρμογής της απαίτησης περί αποθέματος ασφαλείας του δείκτη μόχλευσης όσον αφορά τις παγκοσμίως συστημικά σημαντικές τράπεζες.

Παράλληλα, πρότεινε προσαρμογές του μηχανισμού προσωρινής εξαίρεσης ορισμένων ανοιγμάτων έναντι κεντρικών τραπεζών από τον υπολογισμό του δείκτη μόχλευσης, προκειμένου να αυξηθεί η αποτελεσματικότητα των μέτρων νομισματικής πολιτικής που εφαρμόστηκαν με σκοπό τον μετριασμό των επιπτώσεων της πανδημίας στην οικονομία και τη στήριξη της παροχής τραπεζικών δανείων σε νοικοκυριά και επιχειρήσεις. Επιπλέον, σύμφωνα με το συναφές πρότυπο της Επιτροπής Τραπεζικής Εποπτείας της Βασιλείας (BCBS), η ΕΚΤ τόνισε ότι είναι αναγκαίο να δοθεί στις αρμόδιες αρχές μεγαλύτερη ευελιξία στην αξιολόγηση των εσωτερικών υποδειγμάτων για την εκτίμηση του κινδύνου αγοράς, προκειμένου να μην επηρεαστεί η δυνατότητα των πιστωτικών ιδρυμάτων να παρέχουν ρευστότητα στην αγορά και να ασκούν δραστηριότητες ειδικής διαπραγμάτευσης, στηρίζοντας με αυτόν τον τρόπο την πραγματική οικονομία.

4 Ομαλή λειτουργία των υποδομών της αγοράς και των πληρωμών

Ένα από τα βασικά καθήκοντα του Ευρωσυστήματος είναι να διασφαλίζει την ομαλή λειτουργία των συστημάτων πληρωμών. Αυτό το καθήκον συνδέεται στενά με τις αρμοδιότητες του Ευρωσυστήματος στους τομείς της νομισματικής πολιτικής και της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας. Το Ευρωσύστημα διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην ανάπτυξη, τη λειτουργία και την επίβλεψη των υποδομών της αγοράς και των μηχανισμών που διευκολύνουν την ασφαλή και αποδοτική ροή πληρωμών, τίτλων και ασφαλειών σε ολόκληρη τη ζώνη του ευρώ. Λειτουργεί επίσης ως καταλύτης για την ενοποίηση και την καινοτομία στην αγορά πληρωμών και τίτλων.

4.1 Υπηρεσίες TARGET

Οι Υπηρεσίες TARGET του Ευρωσυστήματος περιλαμβάνουν τρεις υπηρεσίες διακανονισμού: (α) το TARGET2, σύστημα διακανονισμού σε συνεχή χρόνο (ΣΔΣΧ) για συναλλαγές πληρωμών σε ευρώ που συνδέονται με τις πράξεις νομισματικής πολιτικής του Ευρωσυστήματος, καθώς και για διατραπεζικές και εμπορικές συναλλαγές, (β) το TARGET2-Securities (T2S), ενιαία πλατφόρμα για τον διακανονισμό τίτλων σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, και (γ) την υπηρεσία διακανονισμού άμεσων πληρωμών του TARGET (TARGET Instant Payment Settlement – TIPS), η οποία επιτρέπει στους παρόχους υπηρεσιών πληρωμών να προσφέρουν στους πελάτες τους άμεση μεταφορά κεφαλαίων, όλο το 24ωρο, κάθε ημέρα του έτους.

Περισσότερες από 1.000 τράπεζες χρησιμοποιούν το TARGET2 για την εκκίνηση εντολών πληρωμής σε ευρώ, είτε για δικό τους λογαριασμό είτε για λογαριασμό πελατών τους. Αν συνυπολογιστούν τα υποκαταστήματα και οι θυγατρικές, περισσότερες από 44.000 τράπεζες ανά τον κόσμο είναι προσβάσιμες μέσω του TARGET2. Το 2020 το TARGET2 επεξεργαζόταν κατά μέσο όρο 345.006 πληρωμές ημερησίως, με μέση ημερήσια αξία 1,8 τρισεκ. ευρώ.

Δεδομένου ότι το οικοσύστημα πληρωμών έχει αλλάξει σημαντικά την τελευταία δεκαετία λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων, των νέων κανονιστικών απαιτήσεων και των μεταβαλλόμενων αναγκών των χρηστών, το Ευρωσύστημα σχεδιάζει να αντικαταστήσει το TARGET2 με το Τ2, το οποίο θα αποτελείται αφενός από ένα νέο σύστημα διακανονισμού σε συνεχή χρόνο (ΣΔΣΧ) και αφετέρου από την Κεντρική Διαχείριση Ρευστότητας που θα βελτιστοποιήσει τη διαχείριση ρευστότητας σε όλες τις Υπηρεσίες TARGET. Το Τ2 θα χρησιμοποιεί το πρότυπο σύνταξης και διαβίβασης μηνυμάτων ISO 20022 και θα είναι σε θέση να υποστηρίζει πληρωμές σε περισσότερα νομίσματα.

Εν όψει των προκλήσεων που δημιουργεί η πανδημία COVID-19 και της αναβολής της μετάβασης – σε παγκόσμιο επίπεδο – των διασυνοριακών πληρωμών μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων SWIFT στο πρότυπο ISO 20022, η προθεσμία ολοκλήρωσης του παραπάνω εγχειρήματος του Ευρωσυστήματος μετατέθηκε από το 2021 στο 2022, κατόπιν διαλόγου με τη χρηματοπιστωτική κοινότητα της Ευρώπης. Το 2020 το έργο εισήλθε στη φάση του ελέγχου αποδοχής (acceptance testing), όπου το λογισμικό ελέγχεται εσωτερικά από το Ευρωσύστημα σε σχέση με τις απαιτήσεις. Στο τέλος του 2020 δημοσιεύθηκε το σχετικό εγχειρίδιο “Real Time Gross Settlement User Handbook”.

Το T2S είναι αποτέλεσμα μιας πρωτοβουλίας για την εξάλειψη του σημαντικού κατακερματισμού που χαρακτηρίζει το τοπίο διακανονισμού τίτλων στην Ευρώπη. Καταργεί τις υπάρχουσες περίπλοκες διασυνοριακές διαδικασίες διακανονισμού και τα προβλήματα που δημιουργούνται από την ύπαρξη διαφορετικών εθνικών πρακτικών διακανονισμού.

Σήμερα η πλατφόρμα T2S συνδέει 21 κεντρικά αποθετήρια τίτλων (ΚΑΤ) από 20 ευρωπαϊκές αγορές, επιτρέποντας τον διακανονισμό τίτλων σε ευρώ και κορώνες Δανίας. Το 2020 επεξεργαζόταν κατά μέσο όρο 687.476 συναλλαγές ημερησίως, με μέση ημερήσια αξία 672,5 δισεκ. ευρώ.^[47] Από τις αρχές Μαρτίου έως τα μέσα Απριλίου η αβεβαιότητα στην αγορά λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού προκάλεσε ασυνήθιστα μεγάλη αύξηση του όγκου συναλλαγών που διεκπεραίωσε το σύστημα, με αποκορύφωμα τις 1.088.815 συναλλαγές που διακανονίστηκαν στις 16 Μαρτίου.

Τον Νοέμβριο του 2020 θεσπίστηκε ένας μηχανισμός κυρώσεων εντός του T2S που υποστηρίζει τη συμμόρφωση των ΚΑΤ προς τις υποχρεώσεις που απορρέουν βάσει του καθεστώτος συμμόρφωσης προς τη διαδικασία διακανονισμού που προβλέπει ο Κανονισμός ΚΑΤ. Οι δοκιμές αυτού του νέου περίπλοκου μηχανισμού θα συνεχιστούν καθ’ όλη τη διάρκεια του 2021 εν όψει της έναρξης ισχύος των σχετικών διατάξεων του Κανονισμού τον Φεβρουάριο του 2022.

Η υπηρεσία TIPS, που τέθηκε σε λειτουργία τον Νοέμβριο του 2018, ήταν συνδεδεμένη με εννέα αγορές της ζώνης του ευρώ στο τέλος του 2020, προσφέροντας πρόσβαση σε πάνω από 3.800 παρόχους υπηρεσιών πληρωμών. Τον Ιούλιο του 2020 η ΕΚΤ ανακοίνωσε σημαντικά μέτρα για την επίτευξη πανευρωπαϊκής προσβασιμότητας σε άμεσες πληρωμές μέσω της υπηρεσίας TIPS μέχρι το τέλος του 2021. Επιπλέον, αξιοποιώντας τη δυνατότητα της υπηρεσίας TIPS να υποστηρίζει πολλά νομίσματα, η Sveriges Riksbank υπέγραψε σύμβαση με το Ευρωσύστημα, η οποία της επιτρέπει να προσφέρει στους χρήστες στη Σουηδία μια νέα υπηρεσία άμεσων πληρωμών σε κορώνες Σουηδίας (RIX-INST) με βάση την πλατφόρμα TIPS από τον Μάιο του 2022. Το 2020 η Danmarks Nationalbank υπέβαλε αίτηση συμμετοχής στο T2 και εκδήλωσε ενδιαφέρον για συμμετοχή στην υπηρεσία TIPS το αργότερο μέχρι το 2025.

Το 2020 εγκρίθηκε η μελλοντική τιμολογιακή πολιτική για το T2 και επανεξετάστηκε η πολιτική τιμολόγησης για την υπηρεσία TIPS.

Όσον αφορά τις επιδόσεις των υποδομών της αγοράς του Ευρωσυστήματος στη διάρκεια της πανδημικής κρίσης, δεν καταγράφηκε κάποιο σοβαρό λειτουργικό συμβάν που να σχετίζεται με αυτή. Ωστόσο, στη διάρκεια του έτους σημειώθηκαν λειτουργικά συμβάντα άλλης αιτιολογίας, τα οποία απαίτησαν τη λήψη μέτρων ώστε να μην επαναληφθούν στο μέλλον. Μετά το συμβάν στο TARGET2 στις 23.10.2020, η ΕΚΤ ανακοίνωσε τη διενέργεια ανεξάρτητου ελέγχου, ο οποίος θα λάβει υπόψη και άλλα συμβάντα που επηρέασαν τις Υπηρεσίες TARGET το 2020. Τα κύρια ευρήματα του ελέγχου θα κοινοποιηθούν στους συμμετέχοντες στην αγορά και θα δημοσιοποιηθούν έως το β΄ τρίμηνο του 2021.

Πέραν των τριών υπηρεσιών διακανονισμού, το Ευρωσύστημα αναπτύσσει και μια νέα Υπηρεσία TARGET, το Σύστημα Διαχείρισης Ασφαλειών του Ευρωσυστήματος (ECMS). Στόχος είναι να δημιουργηθεί ένα ενιαίο σύστημα διαχείρισης ασφαλειών με κοινή λειτουργικότητα, ικανό να διαχειρίζεται τα περιουσιακά στοιχεία που χρησιμοποιούνται ως εξασφαλίσεις στις πιστοδοτικές πράξεις του Ευρωσυστήματος για όλες τις χώρες της ζώνης του ευρώ. Το 2020 ολοκληρώθηκε η φάση σύνταξης των προδιαγραφών του συστήματος. Η ημερομηνία έναρξης λειτουργίας του αναβλήθηκε για τον Νοέμβριο του 2023, μετά την απόφαση αναβολής της προθεσμίας ολοκλήρωσης του έργου του Τ2 κατά ένα έτος, επειδή οι συμμετέχοντες στην αγορά εξέφρασαν την ανησυχία ότι το τρέχον δυσμενές περιβάλλον δυσχεραίνει τις προετοιμασίες τους.

4.2 Επίβλεψη και ο ρόλος της κεντρικής εκδοτικής τράπεζας

Επιδιώκοντας την ασφάλεια και την αποδοτικότητα των υποδομών των χρηματοπιστωτικών αγορών και των πληρωμών, το Ευρωσύστημα θέτει στόχους επίβλεψης με ειδικούς κανονισμούς, πρότυπα, κατευθυντήριες γραμμές και συστάσεις. Επίσης κατά την άσκηση της λειτουργίας επίβλεψης συλλέγει πληροφορίες, τις αξιολογεί έναντι των στόχων επίβλεψης και προωθεί αλλαγές, όπου χρειάζεται.

Το 2020 το Ευρωσύστημα συνέχισε την επίβλεψη των συστημικά σημαντικών συστημάτων πληρωμών (ΣΣΣΠ) αξιολογώντας τις επιδόσεις τους σε συνεχή βάση και τις αλλαγές που εφαρμόζονται, καθώς και την ανθεκτικότητά τους σε κυβερνοαπειλές. Εκτός από το TARGET2, το EURO1, το STEP2-T και το CORE(FR), προσδιορίστηκε ως ΣΣΣΠ και το Mastercard Clearing Management System. Επίσης, με τη διενέργεια δημόσιας διαβούλευσης ξεκίνησε η αναθεώρηση του Κανονισμού ΣΣΣΠ, προκειμένου να αποσαφηνιστούν τα κριτήρια βάσει των οποίων θα προσδιοριστεί ποια κεντρική τράπεζα του Ευρωσυστήματος θα είναι η αρμόδια αρχή για την επίβλεψη ενός ΣΣΣΠ.

Το Ευρωσύστημα συνέχισε να επιβλέπει και τα συστήματα πληρωμών που δεν είναι συστημικής σημασίας, συμπεριλαμβανομένων των συστημάτων άμεσων πληρωμών και των σχημάτων πληρωμών. Προκειμένου να καθορίσει ένα σύνολο αρχών που θα διασφαλίζουν την επίβλεψη των ηλεκτρονικών πληρωμών με πιο απλό, δυναμικά εξελισσόμενο και εναρμονισμένο τρόπο, η ΕΚΤ δημοσίευσε το προτεινόμενο νέο πλαίσιο επίβλεψης του Ευρωσυστήματος για μέσα, σχήματα και μηχανισμούς ηλεκτρονικών πληρωμών (PISA) και το έθεσε σε δημόσια διαβούλευση.

Στο πλαίσιο της παρακολούθησης σε συνεχή βάση της απάτης μέσω καρτών, το Ευρωσύστημα δημοσίευσε την έκτη έκθεσή του για την απάτη μέσω καρτών. Η έκθεση έδειξε ότι η απάτη μέσω καρτών την περίοδο 2014-2018 εξακολουθούσε να αφορά κυρίως συναλλαγές χωρίς κατοχή του σώματος της κάρτας και με υποκλοπή των στοιχείων (μέσω ηλεκτρονικής, ταχυδρομικής και τηλεφωνικής απάτης).

Το Ευρωσύστημα συνέχισε να προάγει την ανθεκτικότητα των υποδομών των χρηματοπιστωτικών αγορών έναντι κυβερνοαπειλών, υποστηρίζοντας την πρωτοβουλία Cyber Information and Intelligence Sharing Initiative (CIISI-EU) και τη συνεχιζόμενη υιοθέτηση και εφαρμογή του πλαισίου TIBER-EU (European framework for Threat Intelligence-based Ethical Red Teaming).

Όσον αφορά τον διακανονισμό τίτλων, παράλληλα με την πρώτη συνολική αξιολόγηση της πλατφόρμας T2S σε συνθήκες κανονικής λειτουργίας αξιολογήθηκε και κατά πόσον ο διαχειριστής του συστήματος θεράπευσε τις αδυναμίες που εντοπίστηκαν σε ορισμένους τομείς. Επιπλέον, αξιολογήθηκε η εφαρμογή του μηχανισμού κυρώσεων που υποστηρίζει τα ΚΑΤ του Τ2S σε σχέση με το καθεστώς συμμόρφωσης προς τη διαδικασία διακανονισμού που προβλέπει ο Κανονισμός ΚΑΤ (βλ. και Ενότητα 4.1).

Αναφορικά με τις λειτουργικές επιδόσεις, οι δραστηριότητες επίβλεψης του Ευρωσυστήματος επικεντρώθηκαν ιδίως σε συμβάντα που σημειώθηκαν στις Υπηρεσίες TARGET στη διάρκεια του 2020. Σε στενή συνεργασία με τον διαχειριστή του συστήματος, αξιολογήθηκαν συνολικά τόσο τα ίδια τα συμβάντα όσο και τα μέτρα που λαμβάνονται για να μην επαναληφθούν στο μέλλον. Η έμφαση στις λειτουργικές επιδόσεις θα εξακολουθήσει να αποτελεί προτεραιότητα των δραστηριοτήτων επίβλεψης του Ευρωσυστήματος και το επόμενο έτος.

Όσον αφορά τις επιδόσεις τους στη διάρκεια της κρίσης του κορωνοϊού, δεν σημειώθηκαν σοβαρά λειτουργικά συμβάντα στις υποδομές των χρηματοπιστωτικών αγορών σχετιζόμενα με την πανδημία. Ωστόσο, το πρώτο εξάμηνο του 2020 παρατηρήθηκαν περιστασιακά κάποια προβλήματα στις εφοδιαστικές αλυσίδες, τα οποία αφορούσαν τρίτους προμηθευτές από περιοχές που δέχθηκαν σοβαρό πλήγμα από την πανδημία, καθώς και μικρές καθυστερήσεις στην παροχή υπηρεσιών και μείωση της αποδοτικότητας του διακανονισμού τίτλων στο αποκορύφωμα της πανδημίας, λόγω υψηλότερου του συνήθους όγκου συναλλαγών.

Η πανδημία και η συνακόλουθη μεταβλητότητα της αγοράς επηρέασαν επίσης τα πρότυπα πληρωμών και διακανονισμού. Τα αιτήματα κάλυψης περιθωρίων (margin calls) από πλευράς κεντρικών αντισυμβαλλομένων (central counterparties – CCP) αυξήθηκαν έντονα σε όρους αξίας. Έτσι, όσοι συμμετέχοντες στην αγορά δεν ήταν επαρκώς προετοιμασμένοι για τη διαχείριση ρευστότητας σε συνθήκες εντάσεων βρέθηκαν περιστασιακά αντιμέτωποι με πιέσεις ρευστότητας.

Ως η κεντρική εκδοτική τράπεζα για το ευρώ, το Ευρωσύστημα συμμετέχει στην αδειοδότηση και στην τακτική διαδικασία έλεγχου και αξιολόγησης των κεντρικών αποθετηρίων τίτλων (ΚΑΤ) βάσει του Κανονισμού ΚΑΤ. Το 2020 συμμετείχε σε έξι διαδικασίες αδειοδότησης και σε 12 διαδικασίες ελέγχου και αξιολόγησης. Το Ευρωσύστημα είναι η μόνη αρχή που συμμετέχει στην αδειοδότηση και στον έλεγχο όλων των ΚΑΤ της ζώνης του ευρώ και, με αυτή την ιδιότητα, συμβάλλει στην εφαρμογή μιας ομοιόμορφης προσέγγισης για τις διαδικασίες αυτές, διαδραματίζοντας έτσι βασικό ρόλο στη διαφύλαξη της ασφάλειας και της αποδοτικότητας του διακανονισμού τίτλων.

Όσον αφορά τους κεντρικούς αντισυμβαλλομένους, το Ευρωσύστημα, ως η κεντρική τράπεζα που εκδίδει το ευρώ, συμμετείχε σε σώματα εποπτών και σε ομάδες διαχείρισης κρίσεων. Η ΕΚΤ έγινε μέλος δύο νέων επιτροπών που ίδρυσε η Ευρωπαϊκή Αρχή Κινητών Αξιών, της CCP Supervisory Committee και της CCP Policy Committee, και συνέβαλε στη διαμόρφωση του νέου εποπτικού πλαισίου για τους κεντρικούς αντισυμβαλλομένους υπό τον αναθεωρημένο Κανονισμό για τις Υποδομές των Ευρωπαϊκών Αγορών (EMIR 2), ιδίως εν όψει του Brexit. Η ΕΚΤ ανέλυσε επίσης τις προκυκλικές επιδράσεις της μεταβλητότητας της αγοράς στους κεντρικούς αντισυμβαλλομένους και τα μέλη τους για να συμβάλει στον εν εξελίξει διάλογο πολιτικής. Εν όψει της θέσπισης του κανονιστικού πλαισίου της ΕΕ για την ανάκαμψη και την εξυγίανση των κεντρικών αντισυμβαλλομένων, το Ευρωσύστημα ξεκίνησε προπαρασκευαστικές εργασίες για να αναλάβει τον ρόλο του στα σώματα εξυγίανσης ως κεντρική εκδοτική τράπεζα. Η ΕΚΤ θα συντονίζει την προσέγγιση του Ευρωσυστήματος, δεδομένου ότι οποιοδήποτε σχέδιο ανάκαμψης και εξυγίανσης ενός κεντρικού αντισυμβαλλομένου απαιτεί συντονισμένη αξιολόγηση του συστημικού κινδύνου.

4.3 Καινοτομία και ενοποίηση στις υποδομές της αγοράς και τις πληρωμές

Ο χρηματοπιστωτικός τομέας υφίσταται σήμερα μια σημαντική μεταμόρφωση, με κινητήρια δύναμη την καινοτομία και τον ψηφιακό μετασχηματισμό. Στην αγορά πληρωμών λιανικής εμφανίζονται διαρκώς νέοι πάροχοι, νέοι δίαυλοι πρόσβασης σε υπηρεσίες πληρωμών και νέοι τρόποι εκκίνησης των πληρωμών. Οι νεοεισερχόμενοι πάροχοι που προέρχονται από τμήματα της αγοράς εκτός του χρηματοπιστωτικού τομέα ή/και από χώρες εκτός Ευρώπης διεκδικούν μερίδιο αγοράς εις βάρος των ήδη υφιστάμενων παρόχων. Ενώ το άνοιγμα στον παγκόσμιο ανταγωνισμό είναι καίριας σημασίας για την προώθηση της καινοτομίας, η υπερβολική εξάρτηση από ξένες λύσεις και τεχνολογίες πληρωμών δημιουργεί τον κίνδυνο η ευρωπαϊκή αγορά πληρωμών να γίνει πιο ευάλωτη σε εξωτερικές διαταράξεις, π.χ. κυβερνοαπειλές, αλλά και λιγότερο ικανή να στηρίξει την Ενιαία Αγορά και το ενιαίο νόμισμα. Επιπλέον, οι πάροχοι υπηρεσιών πληρωμών με ισχυρή παρουσία στην παγκόσμια αγορά ενδέχεται να μην ενεργούν απαραίτητα προς το συμφέρον των εμπλεκόμενων μερών στην Ευρώπη.

Προκειμένου να αξιοποιηθεί το δυναμικό καινοτομίας που συνεπάγεται ο ψηφιακός μετασχηματισμός και να αντιμετωπιστούν οι αυξανόμενες προκλήσεις για την ευρωπαϊκή κυριαρχία στην αγορά πληρωμών, το Ευρωσύστημα έχει αναπτύξει μια ολοκληρωμένη στρατηγική για τις πληρωμές λιανικής. Τα κύρια στοιχεία της είναι η εισαγωγή των άμεσων πληρωμών, η ανάπτυξη μιας πανευρωπαϊκής λύσης πληρωμών και η διερεύνηση της δυνατότητας δημιουργίας ψηφιακού ευρώ (βλ. Πλαίσιο 5).

Για να καταστούν οι άμεσες πληρωμές διαθέσιμες σε όλους τους πολίτες και τις επιχειρήσεις, όχι μόνο σε εθνικό επίπεδο αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη, είναι απαραίτητο να προσχωρήσουν περισσότεροι πάροχοι υπηρεσιών πληρωμών στο σχήμα Άμεσων Μεταφορών Πίστωσης του SEPA (SEPA Instant Credit Transfer Scheme) και να διασφαλίζεται η πλήρης πανευρωπαϊκή κάλυψη (βλ. Ενότητα 4.1 σχετικά με τα μέτρα του Ευρωσυστήματος για την επίτευξη πανευρωπαϊκής προσβασιμότητας σε άμεσες πληρωμές).

Το Ευρωσύστημα προωθεί επίσης μέτρα προκειμένου να αρθεί ο κατακερματισμός των λύσεων τελικού χρήστη για την εκκίνηση πληρωμών και για τις πληρωμές στο σημείο συναλλαγής (δηλ. τις πληρωμές στο σημείο πώλησης και τις πληρωμές ηλεκτρονικού εμπορίου). Συγκεκριμένα, υποστηρίζει λύσεις πληρωμών που εκπληρώνουν πέντε βασικούς σκοπούς, όπως διατυπώθηκαν το 2019: πανευρωπαϊκή κάλυψη και απρόσκοπτη εξυπηρέτηση των πελατών, ευκολία και χαμηλό κόστος, προστασία και ασφάλεια, ευρωπαϊκό σήμα και διακυβέρνηση, καθώς και παγκόσμια αποδοχή, με έμφαση στη βελτίωση των διασυνοριακών πληρωμών, ιδίως μεταξύ των χωρών της ΕΕ.

Επίσης, το 2020 η ΕΚΤ συνέχισε την ανάλυσή της για τα κρυπτοστοιχεία (crypto-assets), με έμφαση στις συνέπειες των σταθερών κρυπτονομισμάτων εκδόσεως του ιδιωτικού τομέα για τη νομισματική πολιτική, τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα, τις υποδομές της αγοράς και τις πληρωμές, καθώς και την τραπεζική εποπτεία. Υπό το φως αυτής της ανάλυσης, η ΕΚΤ επιδιώκει να αναπτύξει και να θέσει σε εφαρμογή μια συνολική πολιτική για την άμβλυνση των δυνητικών δυσμενών επιπτώσεων των σταθερών κρυπτονομισμάτων στις πληρωμές και το χρηματοπιστωτικό τοπίο της ΕΕ και παράλληλα να επιτρέψει σε υγιείς πρωτοβουλίες να αποφέρουν οφέλη στους Ευρωπαίους καταναλωτές και τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις. Η ΕΚΤ στηρίζει το έργο της διεθνούς κοινότητας, δηλαδή τον οδικό χάρτη της G20 που δημοσίευσε το Συμβούλιο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, με σκοπό την επίτευξη ταχύτερων, φθηνότερων, διαφανέστερων και χωρίς αποκλεισμούς διασυνοριακών πληρωμών, οι οποίες συχνά χαρακτηρίζονται από αναποτελεσματικότητα και αδιαφάνεια.

Για να ενισχύσει την περαιτέρω ενοποίηση των χρηματοπιστωτικών αγορών στην Ευρώπη, το Ευρωσύστημα εξακολούθησε να προωθεί την εναρμόνιση ολόκληρης της αγοράς στον τομέα των μετασυναλλακτικών εργασιών το 2020. Όσον αφορά την εναρμόνιση της διαχείρισης ασφαλειών, μέχρι τα μέσα του έτους έλαβε σχέδια προσαρμογής από όλες τις ευρωπαϊκές αγορές που καλύπτονται από τα πρότυπα του ενιαίου εγχειριδίου διαχείρισης ασφαλειών για την Ευρώπη (SCoRE). Επίσης, άρχισε να παρακολουθεί και να αξιολογεί την πρόοδο ως προς τη συμμόρφωση με τα πρότυπα του εγχειριδίου SCoRE. Μετά την αναβολή της προθεσμίας ολοκλήρωσης του έργου ECMS (βλ. Ενότητα 4.1), μετατέθηκε αντίστοιχα για τον Νοέμβριο του 2023 και η ημερομηνία εφαρμογής του SCoRE που αρχικά είχε προγραμματιστεί για τον Νοέμβριο του 2022.

Το 2020 η Συμβουλευτική Ομάδα Υποδομών της Αγοράς για Τίτλους και Ασφάλειες (Advisory Group on Market Infrastructures for Securities and Collateral) της ΕΚΤ συνέχισε να στηρίζει τη δημιουργία της ένωσης κεφαλαιαγορών. Ειδικότερα, υπέβαλε συγκεκριμένες προτάσεις στο φόρουμ υψηλού επιπέδου για την ένωση κεφαλαιαγορών (High-Level Forum on capital markets) σε σχέση με τις διαδικασίες παρακράτησης φόρου και τις εταιρικές ενέργειες.

5 Προσπάθειες υποστήριξης της λειτουργίας των αγορών και χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες που παρέχονται προς άλλα ιδρύματα

Ως αντίδραση στην κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω της πανδημίας COVID-19, η ΕΚΤ συνήψε διάφορες συμφωνίες ανταλλαγής νομισμάτων με άλλες κεντρικές τράπεζες τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 2020 για την παροχή ρευστότητας σε σημαντικά διεθνή νομίσματα και θέσπισε περαιτέρω συμφωνίες ανταλλαγής και επαναγοράς κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού για την ενίσχυση της παροχής ρευστότητας σε ευρώ. Δεν παρενέβη στις αγορές συναλλάγματος, όπως αναφέρεται και στα τριμηνιαία στοιχεία για τις παρεμβάσεις της ΕΚΤ στις αγορές συναλλάγματος, τα οποία ξεκίνησαν να δημοσιεύονται από τον Μάιο του 2020.

Η δημοσίευση του βραχυπρόθεσμου επιτοκίου του ευρώ (€STR), μια συμβολή της ΕΚΤ στη μεταρρύθμιση των επιτοκίων αναφοράς, συμπλήρωσε επιτυχώς το πρώτο της έτος τον Οκτώβριο του 2020. Το €STR αντικαθιστά σταδιακά τον δείκτη ΕΟΝΙΑ (euro overnight index average) των επιτοκίων ευρώ για τοποθετήσεις μίας ημέρας. Η ΕΚΤ συνέχισε τον ιδιαίτερα χρήσιμο διάλογο με τους συμμετέχοντες στις χρηματοπιστωτικές αγορές μέσω των σχετικών ομάδων επαφών της το 2020 και οι πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν βοήθησαν στις προσπάθειες να γίνει πιο αποδοτική και αποτελεσματική η εφαρμογή της νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ.

Το 2020 η ΕΚΤ εξακολούθησε να είναι υπεύθυνη για τη διαχείριση ποικίλων χρηματοοικονομικών πράξεων για λογαριασμό της ΕΕ και να έχει γενικό συντονιστικό ρόλο σε σχέση με το πλαίσιο των υπηρεσιών διαχείρισης συναλλαγματικών διαθεσίμων τις οποίες προσφέρει το Ευρωσύστημα.

5.1 Εξέλιξη των πράξεων της αγοράς

Συμφωνίες παροχής ρευστότητας σε ευρώ και σε ξένα νομίσματα

Οι συμφωνίες ανταλλαγής (swaps) και επαναγοράς (repos) του Ευρωσυστήματος^[48] διασφαλίζουν τη διαθεσιμότητα χρηματοδότησης σε ευρώ σε αντισυμβαλλομένους εκτός της ζώνης του ευρώ και με αυτόν τον τρόπο βοηθούν την ΕΚΤ να εκπληρώσει τον σκοπό της για τη σταθερότητα των τιμών, να αποτρέψει τις ελλείψεις ρευστότητας σε ευρώ σε χώρες εκτός της ζώνης του ευρώ ώστε να μην εξελιχθούν σε κινδύνους για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα και να στηρίξει τη χρήση του ευρώ στις παγκόσμιες χρηματοοικονομικές και εμπορικές συναλλαγές.^[49] Συμβάλλουν στην ομαλή μετάδοση της νομισματικής πολιτικής στη ζώνη του ευρώ διότι αποτρέπουν ενδεχόμενη στενότητα προσφοράς πιστώσεων στο σύνολο ή σε μέρος της ζώνης του ευρώ λόγω χρηματοπιστωτικών αναταραχών, ωφελώντας έτσι συνολικά την ευρωπαϊκή οικονομία και τους Ευρωπαίους πολίτες. Η παροχή ρευστότητας σε ξένο νόμισμα προς αντισυμβαλλομένους της ζώνης του ευρώ αμβλύνει τις πιέσεις στις παγκόσμιες χρηματοδοτικές αγορές, βοηθώντας να μετριαστούν οι επιπτώσεις τους στην προσφορά πιστώσεων προς τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις, τόσο στη ζώνη του ευρώ όσο και στο εξωτερικό.

Πρέπει να επισημανθεί ότι οι εν λόγω συμφωνίες ανταλλαγής και επαναγοράς χρησιμεύουν ως μηχανισμός ασφαλείας που δεν θα πρέπει να ανταγωνίζεται ή να υποκαθιστά τις ιδιωτικές αγορές στη χορήγηση ρευστότητας σε ευρώ σε μη κατοίκους της ζώνης του ευρώ. Ωστόσο, και μόνο η ύπαρξη προληπτικών συμφωνιών ρευστότητας μπορεί να επιδράσει καθησυχαστικά και να βοηθήσει στη διατήρηση συνθηκών ομαλότητας στις αγορές.

Οι συμφωνίες ανταλλαγής νομισμάτων μεταξύ των συμβαλλόμενων μεγάλων κεντρικών τραπεζών εξασφαλίζουν σε καθεμία πρόσβαση στο νόμισμα της άλλης, αν και στην πράξη οι περισσότερες από αυτές τις συμφωνίες δεν χρησιμοποιούνται σήμερα ή χρησιμοποιούνται μόνο προς τη μία κατεύθυνση. Οι διμερείς συμφωνίες ανταλλαγής μεταξύ της ΕΚΤ και των κεντρικών τραπεζών εκτός της ζώνης του ευρώ επιτρέπουν στις τελευταίες να παρέχουν ευρώ στους εγχώριους αντισυμβαλλομένους τους. Τα ποσά είναι συνήθως περιορισμένα και οι κίνδυνοι των συμφωνιών ανταλλαγής θεωρείται ότι μετριάζονται σε κάποιον βαθμό από τις πληρωμές που εισπράττονται. Στις 15.3.2020 η ΕΚΤ, σε συντονισμένη δράση με άλλες μεγάλες κεντρικές τράπεζες (Τράπεζα του Καναδά, Τράπεζα της Αγγλίας, Τράπεζα της Ιαπωνίας, Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ και Εθνική Τράπεζα της Ελβετίας), ανακοίνωσε ότι θα προσφέρει εβδομαδιαίες πράξεις παροχής ρευστότητας σε δολάρια ΗΠΑ με διάρκεια 84 ημερών (επιπρόσθετες προς τις πράξεις διάρκειας μίας εβδομάδας) και θα μειώσει την τιμολόγηση όλων των πράξεων σε δολάρια ΗΠΑ. Μετά την ανακοίνωση αυτή, η ΕΚΤ προσέφερε πράξεις διάρκειας 7 και 84 ημερών και προσάρμοζε τη συχνότητά τους (ημερήσια, εβδομαδιαία ή μηνιαία) ανάλογα με το περιβάλλον της χρηματοπιστωτικής αγοράς.

Στις 20.3.2020 η ΕΚΤ ανακοίνωσε ότι θα ενεργοποιήσει εκ νέου την υφιστάμενη διμερή συμφωνία ανταλλαγής με την Danmarks Nationalbank και θα αυξήσει το ύψος της σε 24 δισεκ. ευρώ. Τον Απρίλιο συνήψε επίσης νέες διμερείς συμφωνίες ανταλλαγής με τη Hrvatska narodna banka και την Εθνική Τράπεζα της Βουλγαρίας, σύμφωνα με τις οποίες έκαστη δύναται να χορηγεί ποσό έως 2 δισεκ. ευρώ σε εγχώριους αντισυμβαλλομένους.

Κατά τη διάρκεια του 2020 η ΕΚΤ συνήψε διμερείς συμφωνίες επαναγοράς με διάφορες κεντρικές τράπεζες εκτός ζώνης ευρώ (βλ. Πίνακα 2) και στις 25 Ιουνίου θέσπισε τη διευκόλυνση συμφωνιών επαναγοράς του Ευρωσυστήματος (EUREP), η οποία δημιουργεί ένα γενικό πλαίσιο προσβάσιμο σε μια ευρεία ομάδα κεντρικών τραπεζών εκτός της ζώνης του ευρώ. Στο πλαίσιο αυτής της διευκόλυνσης, οι κεντρικές τράπεζες μπορούν να δανείζονται ρευστότητα σε ευρώ έναντι επαρκών εξασφαλίσεων, με τη μορφή εμπορεύσιμων χρεογράφων σε ευρώ που εκδίδονται από κεντρικές κυβερνήσεις και υπερεθνικά ιδρύματα της ζώνης του ευρώ.

Συμβολή της ΕΚΤ στη μεταρρύθμιση των επιτοκίων αναφοράς

Η ΕΚΤ εξακολούθησε να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη μεταρρύθμιση των επιτοκίων αναφοράς της ζώνης του ευρώ κυρίως με δύο τρόπους: πρώτον, παρέχοντας ένα ισχυρό και αξιόπιστο επιτόκιο αναφοράς, το βραχυπρόθεσμο επιτόκιο του ευρώ (€STR), και, δεύτερον, λειτουργώντας ως καταλύτης για την πρωτοβουλία της αγοράς με την παροχή γραμματειακής υποστήριξης σε μια ομάδα εργασίας για τα επιτόκια μηδενικού κινδύνου σε ευρώ (working group on euro risk-free rates), αποτελούμενη από εκπροσώπους του ιδιωτικού τομέα.

Το €STR άρχισε να δημοσιεύεται στις 2.10.2019. Αποτυπώνει το κόστος δανεισμού των τραπεζών της ζώνης του ευρώ διάρκειας μίας ημέρας μέσω της χονδρικής αγοράς σε ευρώ χωρίς παροχή ασφάλειας και βασίζεται εξ ολοκλήρου σε ημερήσιες εμπιστευτικές στατιστικές πληροφορίες σχετικά με συναλλαγές της χρηματαγοράς που συλλέγονται σύμφωνα με τον Κανονισμό σχετικά με τα Στατιστικά Στοιχεία Χρηματαγορών.

Μετά τη δημοσίευση του επιτοκίου επί ένα έτος, η ΕΚΤ προέβη σε επανεξέταση της μεθοδολογίας υπολογισμού του σύμφωνα με το άρθρο 15(2) της Κατευθυντήριας Γραμμής για το €STR, η οποία ορίζει ότι η ΕΚΤ οφείλει να επανεξετάζει τουλάχιστον σε ετήσια βάση αν τυχόν μεταβολές στην αγορά βάσει της οποίας διαμορφώνεται το επιτόκιο απαιτούν τροποποίηση του ίδιου και της μεθοδολογίας του. Εξετάστηκε κατά πόσον το επιτόκιο αποτυπώνει σωστά την υποκείμενη δυναμική της αγοράς, βασίζεται σε επαρκή όγκο δεδομένων και είναι αμερόληπτο. Το συμπέρασμα ήταν ότι η μεθοδολογία υπολογισμού του επιτοκίου επιτρέπει την ορθή μέτρηση της στοχευόμενης μεταβλητής και ότι η βάση για τη μέτρηση του κόστους δανεισμού διάρκειας μίας ημέρας μέσω της αγοράς χωρίς παροχή ασφάλειας παραμένει επαρκής.

Δεδομένης της αξιοπιστίας και της αντιπροσωπευτικότητας του €STR, οι συμμετέχοντες στην αγορά ενθαρρύνονται να το χρησιμοποιούν σε συναλλαγές που διακανονίζονται με προϊόντα άμεσου διακανονισμού και παράγωγα προϊόντα, καθώς το EONIA θα καταργηθεί στις 3.1.2022. Για να ενθαρρύνει και να στηρίξει την ευρύτερη χρήση του €STR, μεταξύ άλλων και ως εφεδρικού επιτοκίου σε συμβάσεις με ρήτρα EURIBOR (euro interbank offered rate), η ΕΚΤ αποφάσισε να δημοσιεύει μέσα ανατοκιζόμενα επιτόκια €STR και έναν αντίστοιχο δείκτη.^[50]

Παράλληλα, η ομάδα εργασίας για τα επιτόκια μηδενικού κινδύνου του ευρώ, η οποία είναι επιφορτισμένη (α) να καθοδηγεί τους συμμετέχοντες στην αγορά κατά τη μετάβασή τους από τον ευρέως χρησιμοποιούμενο δείκτη EONIA στο €STR και (β) να προτείνει κατάλληλα εφεδρικά προς το EURIBOR επιτόκια, έχει συμβάλει αποφασιστικά στον σχεδιασμό έκτακτης ανάγκης για ένα υποθετικό σενάριο οριστικής κατάργησης του EURIBOR. Μετά από δύο δημόσιες διαβουλεύσεις για τα εφεδρικά προς το EURIBOR επιτόκια αναφοράς και για τα γεγονότα που θα τα ενεργοποιούν, η ομάδα εργασίας αναμένεται να δημοσιεύσει, το β΄ τρίμηνο του 2021, τις συστάσεις της για τα πιο ενδεδειγμένα εφεδρικά προς το EURIBOR επιτόκια αναφοράς για κάθε κατηγορία περιουσιακών στοιχείων, καθώς και για ένα καθολικής εφαρμογής σύνολο γεγονότων που θα τα ενεργοποιούν. Οι συμμετέχοντες στις αγορές ενθαρρύνονται να λάβουν υπόψη τους τις συστάσεις και να τις εξετάσουν στον σχεδιασμό τους για τα εφεδρικά επιτόκια.

Ομάδες επαφών με την αγορά

Το 2020 ήταν ένα έτος πρωτόγνωρων προκλήσεων και απρόβλεπτων εξελίξεων στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Σε αυτές τις περιστάσεις αυξημένης αβεβαιότητας, η ΕΚΤ απέδωσε ιδιαίτερη σπουδαιότητα στις συνομιλίες της με τους συμμετέχοντες στις χρηματοπιστωτικές αγορές, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν σε ένα δομημένο πλαίσιο μέσω των ομάδων επαφών. Σε αρκετές περιπτώσεις, η Ομάδα Επαφών για την Αγορά Ομολόγων, η Ομάδα Επαφών για την Αγορά Συναλλάγματος, η Ομάδα Επαφών για τη Χρηματαγορά και η Ομάδα Διευθυντών Λειτουργιών της ΕΚΤ κλήθηκαν σε έκτακτες συναντήσεις για ανταλλαγή απόψεων σχετικά με τις τρέχουσες εξελίξεις στις χρηματοπιστωτικές αγορές και τη λειτουργία των αγορών. Οι συμμετέχοντες στις αγορές ενθαρρύνθηκαν να εκφράσουν ανοικτά τις απόψεις τους προς συζήτηση και ανέπτυξαν τους προβληματισμούς τους, βοηθώντας έτσι την ΕΚΤ να εντοπίσει πιθανά σημεία πίεσης στο χρηματοπιστωτικό σύστημα και να αξιολογήσει την ανθεκτικότητά του, ιδίως κατά την εξάπλωση της πανδημίας στην Ευρώπη την άνοιξη του 2020. Οι πληροφορίες και οι απόψεις που συγκεντρώθηκαν βοήθησαν στις προσπάθειες να γίνει πιο αποδοτική και αποτελεσματική η εφαρμογή της νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ.

Δημοσίευση στοιχείων σχετικά με τις παρεμβάσεις στις αγορές συναλλάγματος

Τον Σεπτέμβριο του 2019 το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΚΤ αποφάσισε ότι θα δημοσιεύονται πρόσθετα στοιχεία σχετικά με τις παρεμβάσεις της ΕΚΤ στις αγορές συναλλάγματος. Από τον Μάιο του 2020 τα στοιχεία αυτά δημοσιεύονται σε σχετικό πίνακα στον δικτυακό τόπο της ΕΚΤ και στη στατιστική βάση δεδομένων Statistical Data Warehouse της ΕΚΤ. Επικαιροποιούνται ανά τρίμηνο, με χρονική υστέρηση ενός τριμήνου. Οι πληροφορίες που δημοσιεύονται στους τριμηνιαίους πίνακες δημοσιεύονται επίσης σε συνοπτική μορφή στην Ετήσια Έκθεση της ΕΚΤ (βλ. Πίνακα 3). Σε περίπτωση που δεν έχουν πραγματοποιηθεί παρεμβάσεις στις αγορές συναλλάγματος στη διάρκεια του επισκοπούμενου τριμήνου, αυτό αναφέρεται ρητώς.

Η ΕΚΤ δεν παρενέβη στην αγορά συναλλάγματος το 2020. Από τη θέσπιση του ευρώ μέχρι σήμερα η ΕΚΤ έχει παρέμβει στην αγορά συναλλάγματος δύο φορές – το 2000 και το 2011.

Το πλαίσιο δημοσίευσης στοιχείων καλύπτει τις παρεμβάσεις στις αγορές συναλλάγματος που πραγματοποιούνται από την ΕΚΤ μονομερώς και σε συντονισμό με άλλες αρχές, καθώς και παρεμβάσεις στα όρια της ζώνης διακύμανσης (at the margins) εντός του μηχανισμού συναλλαγματικών ισοτιμιών (ΜΣΙ ΙΙ).

5.2 Διαχείριση των δανειοληπτικών και δανειοδοτικών πράξεων της ΕΕ

Η ΕΚΤ είναι αρμόδια για τη διαχείριση των δανειοληπτικών και δανειοδοτικών πράξεων της ΕΕ στο πλαίσιο του μηχανισμού μεσοπρόθεσμης οικονομικής στήριξης (MTFA),^[51] του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Χρηματοοικονομικής Σταθεροποίησης (EFSM)^[52] και του ευρωπαϊκού μέσου προσωρινής στήριξης για τον μετριασμό των κινδύνων ανεργίας σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης (SURE).^[53]

Το 2020 η ΕΚΤ διεκπεραίωσε πληρωμές τόκων σε σχέση με τα δάνεια που χορηγήθηκαν μέσω του MTFA. Στις 31.12.2020 το συνολικό ανεξόφλητο υπόλοιπο αυτών των δανείων ήταν 200 εκατ. ευρώ. Επίσης, το 2020 η ΕΚΤ διεκπεραίωσε διάφορες πληρωμές χρεολυσίων και τόκων σε σχέση με τα δάνεια του EFSM. Στις 31.12.2020 το συνολικό υπόλοιπο αυτών των δανείων ήταν 46,8 δισεκ. ευρώ. Η ΕΚΤ διεκπεραίωσε επίσης τις εκταμιεύσεις δανείων SURE προς τα κράτη-μέλη το 2020. Στις 31.12.2020 το συνολικό υπόλοιπο αυτής της διευκόλυνσης ήταν 39,5 δισεκ. ευρώ.

Ομοίως, η ΕΚΤ είναι αρμόδια για τη διαχείριση των πληρωμών που προκύπτουν σε σχέση με πράξεις στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF)^[54] και του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM).^[55] Το 2020 η ΕΚΤ διεκπεραίωσε διάφορες πληρωμές τόκων και προμηθειών σε σχέση με δύο δάνεια του EFSF.

Τέλος, η ΕΚΤ είναι αρμόδια για τη διεκπεραίωση όλων των πληρωμών σε σχέση με τη συμφωνία δανειακής διευκόλυνσης για την Ελλάδα.^[56] Στις 31.12.2020 το συνολικό ανεξόφλητο υπόλοιπο στο πλαίσιο της συμφωνίας ήταν 52.193,75 εκατ. ευρώ.

5.3 Υπηρεσίες Διαχείρισης Συναλλαγματικών Διαθεσίμων από το Ευρωσύστημα

Το 2020 συνέχισε να παρέχεται ολοκληρωμένη δέσμη χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών σύμφωνα με το πλαίσιο Υπηρεσιών Διαχείρισης Συναλλαγματικών Διαθεσίμων του Ευρωσυστήματος (ERMS), το οποίο θεσπίστηκε το 2005 με σκοπό τη διαχείριση συναλλαγματικών διαθεσίμων σε ευρώ για λογαριασμό πελατών του. Ορισμένες ΕθνΚΤ του Ευρωσυστήματος παρέχουν χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες στο πλαίσιο αυτό, υπό εναρμονισμένους όρους και προϋποθέσεις και σύμφωνα με τα πρότυπα της αγοράς, σε κεντρικές τράπεζες, νομισματικές αρχές και δημόσιους φορείς χωρών εκτός της ζώνης του ευρώ, καθώς και σε διεθνείς οργανισμούς. Η ΕΚΤ έχει αναλάβει τον γενικό συντονισμό, παρακολουθεί την ομαλή λειτουργία των υπηρεσιών, προωθεί αλλαγές για τη βελτίωση του πλαισίου και καταρτίζει σχετικές αναφορές για το Διοικητικό της Συμβούλιο.

Ο αριθμός των λογαριασμών πελατών στο ERMS ήταν 260 στο τέλος του 2020, έναντι 273 στο τέλος του 2019. Το συνολικό υπό διαχείριση χαρτοφυλάκιο (ταμειακά διαθέσιμα και τίτλοι) στο πλαίσιο του ERMS αυξήθηκε το 2020 κατά περίπου 1,7% σε σύγκριση με το 2019.

Το νομικό πλαίσιο του ERMS επικαιροποιήθηκε το 2020 με σκοπό την ενίσχυση των κινήτρων για διαφάνεια κατά την υποβολή στοιχείων και την ανταλλαγή πληροφοριών εντός του Ευρωσυστήματος στο πλαίσιο της παροχής υπηρεσιών ERMS.

6 Περισσότερα τραπεζογραμμάτια και ιστορικώς χαμηλά επίπεδα πλαστών

Η ΕΚΤ και οι εθνικές κεντρικές τράπεζες (ΕθνΚΤ) της ζώνης του ευρώ είναι αρμόδιες να εκδίδουν τραπεζογραμμάτια ευρώ εντός της ζώνης του ευρώ, να εγγυώνται τη διαθεσιμότητα μετρητών και να διατηρούν την εμπιστοσύνη στο νόμισμα. Παρά τις επιπτώσεις της πανδημίας στην κατανάλωση και στην καταναλωτική και συναλλακτική συμπεριφορά, ο αριθμός των τραπεζογραμματίων ευρώ σε κυκλοφορία συνέχισε να αυξάνεται έντονα, ενώ ο αριθμός των πλαστών τραπεζογραμματίων που αποσύρθηκαν από την κυκλοφορία μειώθηκε σε ιστορικώς χαμηλό επίπεδο.

6.1 Συνεχιζόμενη υψηλή ζήτηση για τραπεζογραμμάτια ευρώ

Το 2020 ο αριθμός και η αξία των τραπεζογραμματίων ευρώ σε κυκλοφορία αυξήθηκαν κατά 10% περίπου. Στο τέλος του έτους ήταν σε κυκλοφορία 26,5 δισεκ. τραπεζογραμμάτια ευρώ συνολικής αξίας 1.435 δισεκ. ευρώ (βλ. Διαγράμματα 21 και 22). Το τραπεζογραμμάτιο των 50 ευρώ αντιπροσώπευε σχεδόν το ήμισυ τόσο του συνολικού αριθμού όσο και της συνολικής αξίας των τραπεζογραμματίων σε κυκλοφορία. Στα μέσα Μαρτίου του 2020, αφού η νόσος του κορωνοϊού COVID-19 κηρύχθηκε πανδημία, παρατηρήθηκε πολύ έντονη αύξηση της ζήτησης μετρητών για μερικές εβδομάδες, ιδίως για τα τραπεζογραμμάτια των 200 και των 100 ευρώ, καθώς αυξήθηκε η ζήτηση για διακράτηση μετρητών για λόγους πρόνοιας. Τους μήνες που ακολούθησαν καταγράφηκε μείωση των τακτικών αναλήψεων και καταθέσεων μετρητών στις ΕθνΚΤ από τα πιστωτικά ιδρύματα, λόγω των περιοριστικών μέτρων (lockdown) και των μεταβολών στη συμπεριφορά των καταναλωτών όσον αφορά τις πληρωμές, με αποτέλεσμα να μειωθεί σε όγκο ο κύκλος των μετρητών έως και κατά 20% στο υπόλοιπο του έτους σε σύγκριση με την αντίστοιχη περίοδο του 2019. Παρ’ όλα αυτά, τα τραπεζογραμμάτια σε κυκλοφορία συνέχισαν να αυξάνονται καθ’ όλη τη διάρκεια του 2020, κυρίως λόγω της αυξημένης αβεβαιότητας και της γενικότερης τάσης για αποθησαυρισμό τραπεζογραμματίων σε καταστάσεις κρίσης.

Πρόσφατη μελέτη υποδηλώνει ότι το ποσοστό των τραπεζογραμματίων ευρώ σε κυκλοφορία εκτός της ζώνης του ευρώ κυμαίνεται μεταξύ 30% και 50% της συνολικής αξίας των κυκλοφορούντων τραπεζογραμματίων ευρώ. Η μελέτη παρουσιάζει στοιχεία που δείχνουν ότι τα εν λόγω τραπεζογραμμάτια χρησιμοποιούνται τόσο για σκοπούς αποθήκευσης αξίας όσο και για συναλλακτικούς σκοπούς.

Η παραγωγή τραπεζογραμματίων ευρώ κατανέμεται μεταξύ των ΕθνΚΤ της ζώνης του ευρώ, οι οποίες ήταν υπεύθυνες για την παραγωγή περίπου 5,7 δισεκ. τραπεζογραμματίων συνολικά το 2020.

Ο συνολικός αριθμός κερμάτων ευρώ σε κυκλοφορία αυξήθηκε κατά 2% το 2020, σε 138 δισεκ. τεμάχια στο τέλος του έτους. Η αξία των κερμάτων σε κυκλοφορία διαμορφώθηκε σε 30 δισεκ. ευρώ, αυξημένη κατά 1,4% σε σχέση με τέλος του 2019.

Το 2020, 25,0 δισεκ. τραπεζογραμμάτια συνολικής αξίας 800 δισεκ. ευρώ περίπου κατατέθηκαν από πιστωτικά ιδρύματα σε ΕθνΚΤ της ζώνης του ευρώ. Από αυτά, 12,0% (δηλ. 3,0 δισεκ. τεμάχια) αντικαταστάθηκαν από νέα τραπεζογραμμάτια προκειμένου να διατηρηθεί η υψηλή ποιότητα των τραπεζογραμματίων σε κυκλοφορία.

6.2 Η χρήση μετρητών από τους πολίτες

Μελέτη σχετικά με τη χρήση μετρητών στη ζώνη του ευρώ

Το 2019 η ΕΚΤ ξεκίνησε τη δεύτερη μελέτη της σχετικά με τη συμπεριφορά των καταναλωτών της ζώνης του ευρώ σε ό,τι αφορά τις πληρωμές (SPACE) προκειμένου να αξιολογηθεί η χρήση των μετρητών και των μη εγχρήματων μέσων πληρωμής. Η μελέτη έδειξε ότι 73% του συνόλου των πληρωμών από τους καταναλωτές στο σημείο πώλησης και στις πρόσωπο με πρόσωπο συναλλαγές διακανονίστηκαν με μετρητά. Σε όρους αξίας, οι πληρωμές με μετρητά αντιπροσώπευαν το 48% της συνολικής αξίας των συναλλαγών, ακολουθούμενες από τις πληρωμές με κάρτα, οι οποίες αντιπροσώπευαν το 41%.

Η μελέτη διαπίστωσε επίσης ότι το 55% των ερωτηθέντων θεωρεί σημαντικό ή πολύ σημαντικό να εξακολουθήσει να υπάρχει στο μέλλον η δυνατότητα πληρωμής με μετρητά. Από τα αποτελέσματα προκύπτει επίσης ότι το 34% των ερωτηθέντων διατηρεί απόθεμα μετρητών είτε για συναλλακτικούς είτε για αποταμιευτικούς σκοπούς.

Έρευνα που διενεργήθηκε στη ζώνη του ευρώ τον Ιούλιο του 2020 έδειξε ότι η πανδημία είχε σημαντική επίδραση στη συναλλακτική συμπεριφορά των καταναλωτών, καθώς 40% των ερωτηθέντων ανέφεραν ότι χρησιμοποιούν λιγότερο τα μετρητά στις πληρωμές τους. Τα μέτρα που ελήφθησαν για να γίνουν πιο εύχρηστα τα μη εγχρήματα μέσα πληρωμής ήταν ο κύριος λόγος για την αλλαγή συμπεριφοράς που προκάλεσε η πανδημία.

Διατήρηση της διαθεσιμότητας και της αποδοχής των μετρητών σε ευρώ

Για να διατηρήσει την εμπιστοσύνη στα τραπεζογραμμάτια και στα κέρματα ευρώ και την ελευθερία επιλογής των καταναλωτών όσον αφορά τον τρόπο πληρωμής, το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΚΤ υιοθέτησε μια νέα στρατηγική για τα μετρητά το 2020. Η στρατηγική αυτή του Ευρωσυστήματος για τα μετρητά (Cash 2030), που δημοσιεύθηκε τον Δεκέμβριο του 2020, καθορίζει τις προτεραιότητες και τους στρατηγικούς στόχους που θα επιδιωχθούν τα προσεχή έτη και σκοπός της είναι να διασφαλίσει ότι όλοι οι πολίτες και οι επιχειρήσεις της ζώνης του ευρώ θα συνεχίσουν να έχουν επαρκή πρόσβαση σε ταμειακές υπηρεσίες και ότι τα μετρητά θα παραμείνουν γενικής αποδοχής μέσο πληρωμής. Η μείωση του οικολογικού αποτυπώματος των τραπεζογραμματίων ευρώ και η συνεχιζόμενη ανάπτυξη καινοτόμων και ασφαλών τραπεζογραμματίων αποτελούν επίσης σημαντικά θέματα που θα αντιμετωπιστούν.

Για την επίτευξη των στόχων αυτών, το Ευρωσύστημα άρχισε να αναλύει τη γεωγραφική κάλυψη των σημείων παροχής ταμειακών υπηρεσιών των πιστωτικών ιδρυμάτων και την εξέλιξη των συνήθων προμηθειών που χρεώνουν τα πιστωτικά ιδρύματα στους πελάτες τους για καταθέσεις και αναλήψεις τραπεζογραμματίων και κερμάτων. Επιπλέον, η ΕΚΤ και οι ΕθνΚΤ έχουν ξεκινήσει τακτικό διάλογο με την τραπεζική κοινότητα και άλλους φορείς που εμπλέκονται στον κύκλο των μετρητών με θέμα την επάρκεια των παρεχόμενων ταμειακών υπηρεσιών, καθώς τα πιστωτικά ιδρύματα θα συνεχίσουν να έχουν κομβικό ρόλο στο σύστημα λιανικής διανομής μετρητών και στον έλεγχο της γνησιότητας και της ποιότητας των τραπεζογραμματίων σε κυκλοφορία. Μετά την εκδήλωση της πανδημίας, η ΕΚΤ και οι ΕθνΚΤ κατέβαλαν ιδιαίτερες προσπάθειες, σε στενή συνεργασία με όλους τους ενδιαφερομένους, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις των περιοριστικών μέτρων (lockdown) που επιβλήθηκαν και να μετριαστεί η προκαλούμενη διατάραξη στον κύκλο των μετρητών στις επιμέρους χώρες.

Χαμηλή μεταδοτικότητα του κορωνοϊού μέσω των τραπεζογραμματίων

Από την εκδήλωση της πανδημίας η ΕΚΤ συνεργάζεται στενά με διάφορα εργαστήρια προκειμένου να διαπιστώσει κατά πόσον η χρήση μετρητών συμβάλλει στην εξάπλωση του ιού. Έχουν αξιολογηθεί δύο συναφείς, αλλά διακριτές πτυχές: πρώτον, πόσο χρόνο μπορεί να επιβιώσει ο ιός στην επιφάνεια των τραπεζογραμματίων και των κερμάτων (επιβιωσιμότητα) και, δεύτερον, πόσο ιικό φορτίο μπορεί να μεταφερθεί από τα μετρητά στα χέρια ενός ανθρώπου (μεταδοτικότητα). Τα αποτελέσματα αυτών των εργαστηριακών ελέγχων στηρίζουν τις απόψεις που είχαν ήδη εκφραστεί από πολλούς έγκριτους οργανισμούς ότι ο κίνδυνος μετάδοσης μέσω της χρήσης μετρητών είναι χαμηλός. Οι έλεγχοι έδειξαν ότι το ιικό φορτίο που δυνητικά μεταφέρεται με τη χρήση μετρητών για πληρωμές είναι τόσο χαμηλό που ο κίνδυνος μόλυνσης είναι αμελητέος.

6.3 Παραχάραξη τραπεζογραμματίων ευρώ σε ιστορικώς χαμηλό επίπεδο

Το 2020 ο αριθμός των πλαστών τραπεζογραμματίων ευρώ μειώθηκε στο χαμηλότερο επίπεδό του από το 2003. Περίπου 460.000 πλαστά τραπεζογραμμάτια αποσύρθηκαν από την κυκλοφορία. Σε σχέση με τον αριθμό των γνήσιων τραπεζογραμματίων ευρώ σε κυκλοφορία, το ποσοστό των πλαστών τραπεζογραμματίων έφθασε στο ιστορικώς χαμηλό επίπεδο των 17 τεμαχίων ανά εκατομμύριο (βλ. Διάγραμμα 23).

Κύριος στόχος των παραχαρακτών είναι τα τραπεζογραμμάτια των 20 και των 50 ευρώ, τα οποία αντιπροσώπευαν αθροιστικά τα 2/3 του συνολικού αριθμού των πλαστών που αποσύρθηκαν από την κυκλοφορία το 2020. Το τραπεζογραμμάτιο των 20 ευρώ κατέχει πλέον την πρώτη θέση στις παραχαράξεις, εκτοπίζοντας το τραπεζογραμμάτιο των 50 ευρώ. Σημειώθηκε επίσης αύξηση του ποσοστού των πλαστών τραπεζογραμματίων χαμηλής ποιότητας. Αυτά είναι εύκολα ανιχνεύσιμα, διότι τα χαρακτηριστικά ασφαλείας είτε δεν υπάρχουν καθόλου ή είναι πολύ κακές απομιμήσεις.

Παρότι έχει χειροτερέψει η ποιότητα των πλαστών τραπεζογραμματίων, η ΕΚΤ εξακολουθεί να συνιστά στο κοινό να επαγρυπνεί όταν λαμβάνει τραπεζογραμμάτια, να μην ξεχνά τον “τριπλό έλεγχο” (οπτικό, με την αφή και με εξέταση υπό γωνία) και να μη βασίζεται ποτέ σε ένα μόνο χαρακτηριστικό ασφαλείας. Επιπλέον, σε συνεχή βάση παρέχεται εκπαίδευση στους φορείς που κατ’ επάγγελμα χειρίζονται μετρητά, εντός και εκτός Ευρώπης, ενώ διατίθεται στο κοινό επικαιροποιημένο ενημερωτικό υλικό που στηρίζει το Ευρωσύστημα στον αγώνα κατά της παραχάραξης. Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και η συνεργασία της ΕΚΤ με την Ευρωπόλ, την Ιντερπόλ και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

7 Στατιστική

Η ΕΚΤ – επικουρούμενη από τις εθνικές κεντρικές τράπεζες (ΕθνΚΤ) – αναπτύσσει, συλλέγει, καταρτίζει και κοινοποιεί ευρύ φάσμα στατιστικών και δεδομένων που παρέχουν την αναγκαία υποστήριξη στη νομισματική πολιτική της ΕΚΤ, καθώς και στα καθήκοντα του Ευρωπαϊκού Συστήματος Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ) και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Συστημικού Κινδύνου (ΕΣΣΚ) που σχετίζονται με τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα και άλλα θέματα. Τα στοιχεία αυτά χρησιμοποιούνται επίσης από τις δημόσιες αρχές, τους διεθνείς οργανισμούς, τους συμμετέχοντες στις χρηματοπιστωτικές αγορές, τα μέσα ενημέρωσης και το ευρύ κοινό και βοηθούν την ΕΚΤ να αυξήσει τη διαφάνεια του έργου της.

Το παρόν κεφάλαιο επικεντρώνεται στο πώς μπορεί να περιοριστεί ο φόρτος των τραπεζών λόγω της υποχρέωσης υποβολής στοιχείων, χωρίς να επηρεαστεί η ποιότητα της στατιστικής πληροφόρησης, καθώς και στις νέες στατιστικές της ζώνης του ευρώ και στην παροχή δεδομένων και στατιστικών κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Δύο πλαίσια εξετάζουν τη συμμόρφωση του βραχυπρόθεσμου επιτοκίου του ευρώ (€STR) με τις αρχές που ανέπτυξε ο Διεθνής Οργανισμός Εποπτικών Αρχών Κεφαλαιαγοράς (IOSCO), καθώς και την επανεξέταση των διεθνών στατιστικών προτύπων υπό το φως εξελίξεων με σημαντικές συνέπειες για τις πολιτικές και τις λειτουργίες των κεντρικών τραπεζών.

7.1 Στρατηγική υποβολής στοιχείων – μείωση του κόστους και βελτίωση της ποιότητας

Στη “συμβολή του στην υπό κατάρτιση οικονομοτεχνική έκθεση της Ευρωπαϊκής Αρχής Τραπεζών (EAΤ) σχετικά με ένα σύστημα ενοποιημένης υποβολής στοιχείων για τις τράπεζες”, το ΕΣΚΤ εξήγησε τη στρατηγική του για τη συλλογή στοιχείων από τις τράπεζες (βλ. Σχήμα 3) και υπέβαλε προτάσεις με στόχο τη μείωση του φόρτου των τραπεζών λόγω της υποχρέωσης υποβολής στοιχείων για στατιστικούς και εποπτικούς σκοπούς, καθώς και για σκοπούς εξυγίανσης, χωρίς να χαθεί το περιεχόμενο που είναι απολύτως απαραίτητο για την άσκηση των καθηκόντων των τραπεζών στους τομείς της νομισματικής πολιτικής, της εξυγίανσης και της εποπτείας.^[57]

Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τους εξής τρόπους:

• τη δημιουργία ενός κοινού τυποποιημένου λεξικού δεδομένων και ενός κοινού μοντέλου δεδομένων για την υποβολή στοιχείων για στατιστικούς και εποπτικούς σκοπούς, καθώς και για σκοπούς εξυγίανσης,
• τη βελτίωση των διαδικασιών, π.χ. κατάργηση των αλληλοεπικαλύψεων αιτημάτων και βελτιωμένη ανταλλαγή δεδομένων μεταξύ των αρχών,
• την αυξημένη συνεργασία μεταξύ ευρωπαϊκών αρχών, καθώς και μεταξύ των αρχών και του τραπεζικού κλάδου, για τη δημιουργία ενός κοινού μοντέλου δεδομένων και πιο έξυπνων διαδικασιών.

Το ΕΣΚΤ εισηγήθηκε επίσης τον συγχρονισμό των εργασιών με το έργο για το Πλαίσιο Ενοποιημένης Υποβολής Στοιχείων (Integrated Reporting Framework – ΙReF) του ΕΣΚΤ.

7.2 Νέες και επαυξημένες στατιστικές σειρές της ζώνης του ευρώ

Στις 7.4.2020 η ΕΚΤ δημοσίευσε για πρώτη φορά συμβατά μεταξύ τους στοιχεία στατιστικής ισοζυγίου πληρωμών και τομεακών λογαριασμών της ζώνης του ευρώ, διευκολύνοντας έτσι τη συνδυαστική χρήση των δύο αυτών συνόλων δεδομένων για σκοπούς ανάλυσης.

Οι δείκτες σταθμισμένης συναλλαγματικής ισοτιμίας του ευρώ και οι εναρμονισμένοι δείκτες ανταγωνιστικότητας, καθώς και οι σταθμίσεις εξωτερικού εμπορίου που λαμβάνονται υπόψη για τον υπολογισμό τους, επικαιροποιήθηκαν την 1.7.2020.

Το 2020 η ΕΚΤ ανέπτυξε νέα επικοινωνιακά εργαλεία για να διευκολύνει την πρόσβαση του κοινού στα στοιχεία και τα στατιστικά προϊόντα της. Δημοσίευσε την πρώτη διαδραστική ψηφιακή έκδοσή της με τίτλο: “Στατιστικές πληροφορίες: Χρήμα, πιστώσεις και επιτόκια κεντρικής τράπεζας”, που συνδυάζει οπτικό υλικό, κείμενα και διαδραστικά γραφήματα σε 23 γλώσσες της ΕΕ. Τα στατιστικά στοιχεία της ζώνης του ευρώ, καθώς και τα εθνικά στατιστικά στοιχεία που περιλαμβάνονται στην έκδοση, επικαιροποιούνται σε πραγματικό χρόνο με κάθε νέα δημοσίευση στοιχείων. Σε δημόσια ανάρτησή της στο ιστολόγιο της EKT επ’ ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας Στατιστικής η Isabel Schnabel, μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΚΤ, εξηγεί τη στρατηγική αξία των υψηλής ποιότητας δεδομένων και στατιστικών για τη χάραξη πολιτικής της ΕΚΤ.

7.3 Παροχή δεδομένων και στατιστικών στη διάρκεια της πανδημίας

Η πανδημία έχει δημιουργήσει πρωτοφανείς προκλήσεις για τους υπευθύνους χάραξης πολιτικής, καθώς απαιτεί την παρακολούθηση υψηλής συχνότητας προσεγγιστικών μεταβλητών για την οικονομική δραστηριότητα, σε συνδυασμό με τυπικούς στατιστικούς δείκτες, για να διαμορφωθεί κατάλληλα η αντίδραση της νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ σε πραγματικό χρόνο σε μια περίοδο μεγάλης αβεβαιότητας. Η πανδημία έχει επίσης δημιουργήσει σημαντικές και ποικίλες προκλήσεις για τα υπόχρεα ιδρύματα και για τις στατιστικές υπηρεσίες.

Στο πλαίσιο κοινής πρωτοβουλίας της ΕΚΤ και της Eurostat, προσδιορίστηκαν τα κύρια προβλήματα στην παραγωγή στοιχείων στατιστικής ισοζυγίου πληρωμών, όπως η αναστολή των ερευνών συνόρων, τα χαμηλότερα ποσοστά απόκρισης και οι καθυστερήσεις στην υποβολή πρωτογενών στοιχείων, ιδίως εκ μέρους των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων, αλλά και η υποδεέστερη ποιότητα και οι καθυστερήσεις στη διαθεσιμότητα διοικητικών στοιχείων (π.χ. δηλώσεων ΦΠΑ) και ετήσιων οικονομικών καταστάσεων. Συζητήθηκε ένας κατάλογος πιθανών εναλλακτικών πηγών δεδομένων που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην κάλυψη των κενών πληροφόρησης και τέθηκαν οι βάσεις για στενότερη συνεργασία και σύμπραξη μεταξύ των αρμόδιων στελεχών των δύο ιδρυμάτων.

Στο πλαίσιο αυτό, τονίστηκε ότι ήταν απαραίτητη η διατήρηση της επιχειρησιακής συνέχειας στο στατιστικό και εποπτικό έργο του ΕΣΚΤ και του Ευρωπαϊκού Στατιστικού Συστήματος (ΕΣΣ).

Τον Απρίλιο η ΕΚΤ προσάρμοσε ορισμένες απαιτήσεις υποβολής στοιχείων και κάλεσε τις ΕθνΚΤ και τα υπόχρεα ιδρύματα να βρουν πρακτικά εφαρμόσιμες λύσεις εντός του υφιστάμενου νομικού πλαισίου, ώστε η υποβολή στοιχείων να παραμείνει εντός διαχειρίσιμων ορίων για τα υπόχρεα ιδρύματα και η ποιότητα των παρεχόμενων στατιστικών πληροφοριών κατάλληλη για τον σκοπό τους.^[58] Η ΕΚΤ συνεργάστηκε επίσης στενά με τις ΕθνΚΤ, τη Eurostat και τις εθνικές στατιστικές υπηρεσίες για την ανάπτυξη κοινών προσεγγίσεων σε σχέση με τις πηγές και τις μεθόδους εκτίμησης των δεδομένων, προκειμένου να ελαχιστοποιηθούν οι απώλειες σε όρους ποιότητας και τα ζητήματα συγκρισιμότητας μεταξύ χωρών και μεταξύ περιφερειών.

Κατά τη διαμόρφωση των ποικίλων μέτρων πολιτικής που υιοθέτησε το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΚΤ για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της πανδημίας αξιοποιήθηκε επίσης η ευελιξία που παρέχουν τα αναλυτικά δεδομένα που συλλέγουν η ΕΚΤ και οι ΕθνΚΤ. Επιπλέον, η ΕΚΤ προσάρμοσε τις διαδικασίες παραγωγής δεδομένων της έτσι ώστε να είναι σε θέση να διαμορφώνει κατάλληλα τις παραμέτρους των παρεμβάσεων πολιτικής της, μεταξύ άλλων με:

• την επεξεργασία στοιχείων για τις χορηγήσεις που συλλέγονται από τράπεζες οι οποίες συμμετέχουν στις στοχευμένες πράξεις πιο μακροπρόθεσμης αναχρηματοδότησης,
• την παραγωγή ημερήσιων στοιχείων για τις ακαθάριστες εκδόσεις, τις εξοφλήσεις και τα υπόλοιπα των κρατικών ομολόγων των χωρών της ζώνης του ευρώ, ως βάση για τον καθορισμό των παραμέτρων των προγραμμάτων αγοράς στοιχείων ενεργητικού της ΕΚΤ.

8 Ερευνητικές προτεραιότητες της ΕΚΤ

Η πανδημία COVID-19 επηρέασε και τις ερευνητικές δραστηριότητες κατά τη διάρκεια του 2020, δίνοντας ώθηση σε μελέτες αφιερωμένες στη βελτίωση των εργαλείων για την αξιολόγηση των οικονομικών συνθηκών σε πραγματικό χρόνο και των διαθέσιμων επιλογών πολιτικής. Παράλληλα, τα υπάρχοντα ερευνητικά δίκτυα και ομάδες δράσης συνέχισαν τις εργασίες τους. Η συνεργασία με την ακαδημαϊκή κοινότητα αρχικά επηρεάστηκε ανασταλτικά από την πανδημία, αλλά αποκαταστάθηκε το δεύτερο εξάμηνο του έτους.

8.1 Δραστηριότητες σχετικές με την πανδημία

Η πανδημία COVID-19 έδωσε ώθηση σε ερευνητικές προσπάθειες για την κατασκευή εμπλουτισμένων εργαλείων παρακολούθησης των οικονομικών και χρηματοπιστωτικών συνθηκών, με στόχο την καλύτερη καταγραφή των ταχέως μεταβαλλόμενων συνθηκών σε πραγματικό χρόνο.

Ένα παράδειγμα αφορά την ανάπτυξη μηνιαίων και εβδομαδιαίων δεικτών οικονομικής δραστηριότητας. Ενώ οι μηνιαίοι δείκτες είναι εδώ και μια δεκαετία ένα καθιερωμένο εργαλείο μακροοικονομικών προβλέψεων, η ανάλυση έχει πλέον εμπλουτιστεί με εβδομαδιαίους δείκτες που αξιοποιούν ποικίλα νέα δεδομένα, προερχόμενα εν μέρει από διαδικτυακές πηγές (βλ. Πλαίσιο 8).

Ομοίως, εμπλουτίστηκαν οι δείκτες χρηματοπιστωτικής πίεσης ώστε να αξιολογούνται οι κίνδυνοι κατακερματισμού των χρηματοπιστωτικών αγορών στη ζώνη του ευρώ σε εβδομαδιαία βάση. Με βάση αυτούς τους δείκτες, η πανδημία COVID-19 προκάλεσε αρχικά έντονο κατακερματισμό, κοντά στα επίπεδα που είχαν παρατηρηθεί κατά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και την κρίση δημόσιου χρέους στη ζώνη του ευρώ το 2012.^[59] Ωστόσο, έως τα μέσα Σεπτεμβρίου του 2020 ο κατακερματισμός των χρηματοπιστωτικών αγορών στη ζώνη του ευρώ είχε επανέλθει σε γενικές γραμμές στα προ της κρίσης επίπεδά του, χάρη στην ταχύτατη αντίδραση της οικονομικής πολιτικής και στην ανθεκτικότητα που δημιουργήθηκε με τους πιστοδοτικούς μηχανισμούς (financial backstops) και την υλοποίηση μεταρρυθμίσεων την τελευταία δεκαετία.

Άλλη μια σημαντική πηγή πληροφοριών ήταν η Έρευνα Προσδοκιών των Καταναλωτών (Consumer Expectations Survey – CES) της ΕΚΤ. Πρόκειται για μια νέα διαδικτυακή έρευνα που ξεκίνησε στις αρχές του 2020 και βρίσκεται ακόμη σε πιλοτικό στάδιο. Η CES παρέχει τακτική πληροφόρηση σχετικά με την εμπιστοσύνη και τις προσδοκίες των νοικοκυριών, τα καταναλωτικά και αποταμιευτικά τους σχέδια και τις συνθήκες στην αγορά εργασίας. Χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό εγκαιρότητας και εναρμόνισης μεταξύ των χωρών της ζώνης του ευρώ, ιδίως των τεσσάρων μεγαλύτερων.^[60]

Η νέα έρευνα αποδείχθηκε ιδιαίτερα χρήσιμη για την παρακολούθηση του τομέα των νοικοκυριών στη διάρκεια της πανδημίας. Για παράδειγμα, τα νοικοκυριά κλήθηκαν να απαντήσουν στο ερώτημα πόσο σοβαρές θεωρούν τις οικονομικές συνέπειες της πανδημίας. Από τις απαντήσεις τους προέκυψαν διαφορές ως προς τις οικονομικές ανησυχίες των νοικοκυριών από χώρα σε χώρα (βλ. Διάγραμμα 24). Συγκεκριμένα, τα νοικοκυριά στην Ισπανία και, σε μικρότερο βαθμό, στην Ιταλία ανέφεραν σοβαρότερες οικονομικές συνέπειες της πανδημίας από ό,τι στη Γερμανία ή την Ολλανδία.

Επιπλέον, η έρευνα δείχνει ότι νοικοκυριά με μέλη νεότερης ηλικίας, με χαμηλό εισόδημα, προσωρινή απασχόληση ή περιορισμένη πρόσβαση σε πιστώσεις είναι πιο ευάλωτα στην πανδημική κρίση. Τα νοικοκυριά με τις εντονότερες οικονομικές ανησυχίες τείνουν να μειώνουν τις δαπάνες τους αναλογικά περισσότερο. Τείνουν επίσης να καταναλώνουν μικρότερο μέρος τυχόν μελλοντικών μεταβιβάσεων που μπορεί να λάβουν στο πλαίσιο κρατικών προγραμμάτων στήριξης. Τα ευρήματα αυτά πιθανώς υποδηλώνουν τον σημαντικό ρόλο της εφαρμογής πολύ στοχευμένων και εξειδικευμένων μέτρων δημοσιονομικής πολιτικής στη σταθεροποίηση των μακροοικονομικών συνθηκών κατά τη διάρκεια της πανδημίας.

8.2 Ερευνητικά δίκτυα

Τα ήδη καθιερωμένα ερευνητικά δίκτυα εξακολούθησαν να συντονίζουν το ερευνητικό έργο εντός του Ευρωπαϊκού Συστήματος Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ) και να διατηρούν σχέσεις με ακαδημαϊκούς ερευνητές. Ειδικότερα, οι τρεις ερευνητικές ομάδες του ΕΣΚΤ για τη νομισματική πολιτική, τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα και τα διαρθρωτικά ζητήματα των οικονομιών της ζώνης του ευρώ διοργάνωσαν εργαστήρια με αντικείμενο τα πιο πιεστικά ζητήματα στα αντίστοιχα πεδία τους. Όσον αφορά το μέλλον, οι ομάδες σκοπεύουν να δώσουν προτεραιότητα στην έρευνα για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που θέτει το περιβάλλον χαμηλής ανάπτυξης, χαμηλού πληθωρισμού, κλιματικής αλλαγής και χρηματοοικονομικής καινοτομίας.

Το 2020 η ερευνητική ομάδα δράσης για τη νομισματική πολιτική, τη μακροπροληπτική ρύθμιση και τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα (research task force on monetary policy, macroprudential regulation and financial stability) πραγματοποίησε πολυάριθμες μελέτες σχετικά με την επίδραση των μακροπροληπτικών πολιτικών. Ένα πεδίο έρευνας ήταν η επίδραση που έχουν στην ανισότητα τα μακροπροληπτικά μέτρα που βασίζονται στους δανειολήπτες.^[61] Ενώ τα μέτρα αυτά μπορούν δυνητικά να αυξήσουν την ανισότητα καθιστώντας πιο δύσκολη τη λήψη δανείων για άτομα με χαμηλά εισοδήματα, σε περιόδους κρίσης μπορούν αντιθέτως να τη μειώσουν και έτσι να αμβλύνουν τις αρνητικές συνέπειες που έχει η κρίση για τις ευάλωτες ομάδες. Μελετήθηκε επίσης πώς επηρεάζουν οι μακροπροληπτικές πολιτικές τη μετάδοση της νομισματικής πολιτικής, μέσω της επίδρασής τους στη χρηματοπιστωτική σταθερότητα και στο επιτόκιο ισορροπίας, όπως επίσης και πώς η νομισματική πολιτική, επηρεάζοντας την ανάληψη κινδύνων από τους φορείς χρηματοπιστωτικής διαμεσολάβησης, επιδρά στην ανάγκη παρεμβάσεων από πλευράς μακροπροληπτικής πολιτικής. Άλλες μελέτες τέλος διερεύνησαν τα οφέλη του συντονισμού μεταξύ νομισματικής και μακροπροληπτικής πολιτικής.

Το ερευνητικό δίκτυο PRISMA (Price-setting Μicrodata Αnalysis Νetwork) μελετά την τιμολογιακή συμπεριφορά μεμονωμένων επιχειρήσεων, συμπεριλαμβανομένων και επιχειρήσεων από τον τομέα του λιανικού εμπορίου, χρησιμοποιώντας σύνολα μικροοικονομικών δεδομένων για τις τιμές. Το 2020 ανέλυσε τη συχνότητα μεταβολής μεμονωμένων τιμών προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα τη διαδικασία του πληθωρισμού, επικαιροποιώντας τα ευρήματα που είχαν προκύψει από το ερευνητικό Δίκτυο για την Εμμονή του Πληθωρισμού (Ιnflation Persistence Network – IPN) στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Επιπλέον, εξέτασε δεδομένα που λαμβάνονται υπόψη στον υπολογισμό των επίσημων δεικτών τιμών καταναλωτή.

Το Δίκτυο για τα Οικονομικά και την Κατανάλωση των Νοικοκυριών (Ηousehold Finance and Consumption Network – HFCN) δημοσίευσε τα αποτελέσματα του τρίτου (2017) κύματος της Έρευνας για τα Οικονομικά και την Κατανάλωση των Νοικοκυριών (HFCS) τον Μάρτιο του 2020. Ενώ ο διάμεσος καθαρός πλούτος των νοικοκυριών της ζώνης του ευρώ παρέμεινε σχετικά σταθερός μεταξύ 2014 και 2017, τα εισοδήματα των νοικοκυριών κατέγραψαν γενικευμένη βελτίωση, με αποτέλεσμα το διάμεσο εισόδημα να αυξηθεί κατά 4,1%. Επιπλέον, η συγκέντρωση καθαρού πλούτου στα πλουσιότερα νοικοκυριά της ζώνης του ευρώ παρέμεινε αμετάβλητη την ίδια περίοδο, ενώ οι χρηματοδοτικές πιέσεις που αντιμετωπίζουν τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά της ζώνης του ευρώ φαίνεται να έχουν εξασθενήσει. Τα στοιχεία αυτά θα βοηθήσουν επίσης να γίνουν κατανοητές οι ανομοιογένειες ως προς τη μετάδοση της νομισματικής πολιτικής και ως προς τις οικονομικές πιέσεις μεταξύ των νοικοκυριών.

Επίσης το ΕΣΚΤ διατηρεί δεσμούς με ανεξάρτητα ερευνητικά δίκτυα, όπως το Δίκτυο Έρευνας για την Ανταγωνιστικότητα (Competitiveness Research Network – CompNet), που διεξάγει έρευνα και ανάλυση πολιτικής σε θέματα ανταγωνιστικότητας και παραγωγικότητας. Το 2020 το CompNet διοργάνωσε δύο διαδικτυακά συνέδρια, με τη Národná banka Slovenska και την ΕΚΤ αντίστοιχα. Το πρώτο συνέδριο εξέτασε τη βιώσιμη ανάπτυξη, τις επιδόσεις των επιχειρήσεων και τις πολιτικές για την ανταγωνιστικότητα σε μικρές ανοικτές οικονομίες. Το δεύτερο συνέδριο ανέλυσε τις επιπτώσεις της πανδημίας COVID-19 στο διεθνές εμπόριο και τις κεφαλαιακές ροές και τι συνεπάγονται οι εξελίξεις αυτές για τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις. Εξάλλου, το δίκτυο CompNet δημοσίευσε νέα έρευνα σχετικά με θέματα παραγωγικότητας στην έκθεσή του με τίτλο “Firm Productivity Report 2020”.

8.3 Συνέδρια και δημοσιεύσεις

Η συνεργασία με την ακαδημαϊκή κοινότητα επηρεάστηκε ανασταλτικά από την πανδημία το πρώτο εξάμηνο του έτους και πολλά τακτικά συνέδρια ακυρώθηκαν ή αναβλήθηκαν, όπως το Φόρουμ Κεντρικών Τραπεζών της ΕΚΤ, το οποίο επρόκειτο να πραγματοποιηθεί στη Σίντρα τον Ιούνιο/Ιούλιο, αλλά τελικά διεξήχθη διαδικτυακά τον Νοέμβριο. Η συνεδριακή δραστηριότητα αποκαταστάθηκε το δεύτερο εξάμηνο του έτους με διαδικτυακές συναντήσεις, όπως ιδίως το Ετήσιο Ερευνητικό Συνέδριο της ΕΚΤ και το Συνέδριο Νομισματικής Πολιτικής. Στο πλαίσιο των δύο συνεδρίων εξετάστηκαν επιλογές όσον αφορά τη λήψη μέτρων πολιτικής για την αντιμετώπιση της πανδημίας, αλλά παρουσιάστηκε και καινοτόμος έρευνα σχετικά με τη μετάδοση της νομισματικής πολιτικής και τη διάρθρωση των χρηματοπιστωτικών αγορών.

Το 2020, 161 μελέτες που εκπονήθηκαν από στελέχη της ΕΚΤ δημοσιεύθηκαν στη σειρά Working Papers της ΕΚΤ. Επιπλέον, διάφορες μεθοδολογικές μελέτες ή μελέτες περισσότερο προσανατολισμένες στην άσκηση πολιτικής δημοσιεύθηκαν στις σειρές Occasional Papers, Statistics Papers και Discussion Papers της ΕΚΤ. Πολλές από τις ερευνητικές δραστηριότητες της ΕΚΤ δημοσιεύθηκαν ως άρθρα σε ακαδημαϊκά περιοδικά, ενώ κάποιο υλικό απευθύνεται σε ένα λιγότερο εξειδικευμένο κοινό, όπως 13 άρθρα που δημοσιεύθηκαν στο Research Bulletin της ΕΚΤ.

9 Νομικές δραστηριότητες και καθήκοντα

Το παρόν κεφάλαιο ασχολείται με τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) επί υποθέσεων που αφορούν την ΕΚΤ, παρέχει πληροφορίες σχετικά με τις γνώμες της ΕΚΤ και τις περιπτώσεις μη συμμόρφωσης προς την υποχρέωση να ζητείται η γνώμη της ΕΚΤ επί σχεδίων νομοθετικών ρυθμίσεων που εμπίπτουν στο πεδίο των αρμοδιοτήτων της, καθώς και την παρακολούθηση της συμμόρφωσης προς την απαγόρευση της νομισματικής χρηματοδότησης και της προνομιακής πρόσβασης.

9.1 Νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης επί υποθέσεων που αφορούν την ΕΚΤ

Στις 19.12.2019 και στις 21.10.2020 το Δικαστήριο εξέδωσε, σε δεύτερο βαθμό δικαιοδοσίας, δύο αποφάσεις σχετικά με την εμπιστευτικότητα των αποτελεσμάτων των διασκέψεων του Διοικητικού Συμβουλίου (υποθέσεις C-442/18 P και C-396/19 P αντίστοιχα). Οι υποθέσεις ανάγονται σε δύο αιτήματα για πρόσβαση του κοινού στην απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου να αναστείλει την πρόσβαση ενός πιστωτικού ιδρύματος (Banco Espírito Santo) σε πιστοδοτικές πράξεις νομισματικής πολιτικής. Η ΕΚΤ είχε αρνηθεί την πρόσβαση στο μέρος εκείνο των πρακτικών των συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου όπου αναφερόταν το ποσό της χρηματοδότησης που είχε χορηγηθεί στη Banco Espírito Santo μέσω πράξεων νομισματικής πολιτικής, επικαλούμενη μεταξύ άλλων το άρθρο 10.4 του Καταστατικού του Ευρωπαϊκού Συστήματος Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ) και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και το άρθρο 4, παράγραφος 1, στοιχείο α΄, πρώτη περίπτωση, της Απόφασης ΕΚΤ/2004/3. Σε δεύτερο βαθμό δικαιοδοσίας, το Δικαστήριο δέχθηκε τους ισχυρισμούς της ΕΚΤ και ακύρωσε το επίμαχο μέρος των αποφάσεων του Γενικού Δικαστηρίου. Οι δύο αποφάσεις δημιουργούν σημαντικό νομολογιακό προηγούμενο όσον αφορά την πρόσβαση του κοινού στο αποτέλεσμα των διασκέψεων του Διοικητικού Συμβουλίου. Σύμφωνα με το Δικαστήριο, το αποτέλεσμα των διασκέψεων, όπως και οι ίδιες οι διασκέψεις, είναι εμπιστευτικό και παραμένει εμπιστευτικό, εκτός εάν το Διοικητικό Συμβούλιο αποφασίσει να το δημοσιοποιήσει εν όλω ή εν μέρει. Η δημοσιοποίηση του αποτελέσματος των διασκέψεών του αποτελεί “αποκλειστική αρμοδιότητα που έχει ανατεθεί στο Διοικητικό Συμβούλιο”. Σε περίπτωση που η ΕΚΤ αρνείται να δημοσιοποιήσει έγγραφα στα οποία καταγράφονται τα αποτελέσματα των συνεδριάσεων, η αιτιολόγηση της ΕΚΤ, επικαλούμενη ότι το ζητούμενο έγγραφο αποτελεί μέρος των πρακτικών, είναι επαρκής. Η άρνηση δημοσιοποίησης του αποτελέσματος των διασκέψεων δεν υπόκειται στον πρόσθετο όρο ότι η ΕΚΤ υποχρεούται να αποδείξει πώς η δημοσιοποίηση θα “έθιγε την προστασία του δημόσιου συμφέροντος”.

Στις 8.7.2020 το Γενικό Δικαστήριο εξέδωσε τις τέσσερις πρώτες αποφάσεις του σχετικά με αποφάσεις της ΕΚΤ περί επιβολής κυρώσεων. Στην υπόθεση T-203/18 (VQ κατά ΕΚΤ), απέρριψε όλους τους ισχυρισμούς που προέβαλε η προσφεύγουσα. Ειδικότερα, έκρινε ότι η απόφαση της ΕΚΤ να επιβάλει κυρώσεις και να δημοσιεύσει το πρόστιμο δεν αντιβαίνει στην αρχή της αναλογικότητας. Το Γενικό Δικαστήριο διευκρίνισε επίσης ότι το νομικό πλαίσιο θεσπίζει την αρχή της δημοσίευσης των αποφάσεων επιβολής κυρώσεων χωρίς ανωνυμοποίηση, ακόμη και πριν από την παρέλευση της προθεσμίας ασκήσεως προσφυγής ακυρώσεως κατά των εν λόγω αποφάσεων. Σε άλλες τρεις υποθέσεις (T-576/18, T-577/18 και T-578/18), το Γενικό Δικαστήριο ακύρωσε εν μέρει τρεις αποφάσεις της ΕΚΤ σχετικά με την επιβολή κυρώσεων στην Crédit Agricole S.A. και σε δύο θυγατρικές της. Έκρινε ότι οι προσφεύγουσες ενήργησαν κατά παράβαση του άρθρου 26, παράγραφος 3, του Κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 575/2013, το οποίο πρέπει να ερμηνευθεί ότι επιβάλλει στα πιστωτικά ιδρύματα την υποχρέωση να λαμβάνουν προηγούμενη έγκριση από τις αρμόδιες αρχές προκειμένου να ταξινομήσουν τα κεφαλαιακά τους μέσα ως κεφάλαιο κοινών μετοχών της κατηγορίας 1. Ωστόσο, ακύρωσε την επιβολή κυρώσεων με το σκεπτικό ότι οι προσβαλλόμενες αποφάσεις δεν παρείχαν αρκετές λεπτομέρειες όσον αφορά τη μεθοδολογία που εφάρμοσε η ΕΚΤ για να προσδιορίσει το ύψος των προστίμων. Οι προσφεύγουσες άσκησαν αναίρεση κατά των αποφάσεων αυτών ενώπιον του ΔΕΕ (υποθέσεις C-456/20 P, C-457/20 P και C-458/20 Ρ).

Στις 17.12.2020 το ΔΕΕ απέρριψε καθ’ ολοκληρίαν την αίτηση αναιρέσεως των Fabio De Masi και Γιάνη Βαρουφάκη κατά απόφασης του Γενικού Δικαστηρίου (C-342/19 P). Η εν λόγω απόφαση, από 12.3.2019, επιβεβαίωσε ότι η ΕΚΤ είχε το δικαίωμα να επικαλεστεί την εξαίρεση περί “χώρου προβληματισμού” (space to think) βάσει του άρθρου 4, παράγραφος 3, πρώτο εδάφιο, της Απόφασης ΕΚΤ/2004/3 (2004/258/ΕΚ) για να στηρίξει την άρνησή της να παράσχει πρόσβαση του κοινού σε εξωτερική νομική γνωμοδότηση που είχε λάβει το 2015. Το ΔΕΕ έκρινε ότι το πεδίο εφαρμογής της εν λόγω εξαίρεσης δεν περιορίζεται σε έγγραφα που αφορούν μια συγκεκριμένη διαδικασία λήψης αποφάσεων, αλλά συνδέεται με την αρχή της ανεξαρτησίας των κεντρικών τραπεζών που προβλέπεται στο άρθρο 130 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υπενθύμισε δε ότι η ΕΚΤ πρέπει να έχει τη δυνατότητα να επιδιώκει αποτελεσματικά την επίτευξη των σκοπών τους οποίους υπηρετούν τα καθήκοντά της μέσω της ανεξάρτητης άσκησης των ειδικών εξουσιών που της έχουν εκχωρηθεί προς τούτο από τη Συνθήκη και το Καταστατικό του ΕΣΚΤ. Επιπλέον, επιβεβαίωσε ότι ένα έγγραφο είναι δυνατόν να εμπίπτει σε περισσότερες από μία εξαιρέσεις που προβλέπονται στην Απόφαση ΕΚΤ/2004/3 και ότι η εξαίρεση σχετικά με την προστασία της παροχής νομικών συμβουλών που προβλέπει το άρθρο 4, παράγραφος 2, δεύτερη περίπτωση, της Απόφασης ΕΚΤ/2004/3 δεν εισάγει ειδικότερο κανόνα δικαίου (lex specialis) έναντι της σχετικά ευρείας εξαίρεσης περί cσυνεπάγεται υποχρέωση της ΕΚΤ να αποδείξει ότι η δημοσιοποίηση του επίμαχου εγγράφου θα υπονόμευε σοβαρά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων αυτής.

Στις 17.12.2020, στο πλαίσιο διαδικασίας επί παραβάσει που κίνησε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά της Δημοκρατίας της Σλοβενίας (C-316/19), το τμήμα μείζονος σύνθεσης του Δικαστηρίου αποφάνθηκε ότι η Δημοκρατία της Σλοβενίας, προβαίνοντας μονομερώς σε κατάσχεση εγγράφων σχετικών με την εκπλήρωση της αποστολής του ΕΣΚΤ και του Ευρωσυστήματος στα γραφεία της Banka Slovenije τον Ιούλιο του 2016, παρέβη την υποχρέωσή της να σέβεται το απαραβίαστο των αρχείων της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά τα άρθρα 2 και 22 του Πρωτοκόλλου περί των Προνομίων και Ασυλιών της Ένωσης. Εν όψει του ιδιαίτερα ενοποιημένου συστήματος εντός του οποίου λειτουργεί η ΕΚΤ, το Δικαστήριο ερμήνευσε τον όρο “αρχεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης” ως αναφερόμενο σε όλα τα έγγραφα που συντάσσονται, υποβάλλονται σε επεξεργασία και διαβιβάζονται από την ΕΚΤ ή τις εθνικές κεντρικές τράπεζες (ΕθνΚΤ) με σκοπό την εκπλήρωση των καθηκόντων του ΕΣΚΤ και του Ευρωσυστήματος, ανεξαρτήτως του αν αυτά βρίσκονται στην κατοχή της ΕΚΤ ή των ΕθνΚΤ. Συνεπώς, οι εθνικές αρχές δεν επιτρέπεται να προβαίνουν σε κατάσχεση τέτοιων εγγράφων στα γραφεία των ΕθνΚΤ χωρίς προηγούμενη συνεννόηση με την ΕΚΤ. Επιπλέον, το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι η Δημοκρατία της Σλοβενίας, επειδή δεν συνεργάστηκε καταλλήλως με την ΕΚΤ για την εξάλειψη των παράνομων συνεπειών της εν λόγω παράβασης, παρέβη επίσης την υποχρέωσή της περί καλόπιστης συνεργασίας.

9.2 Γνώμες της ΕΚΤ και περιπτώσεις μη συμμόρφωσης

Σύμφωνα με τα άρθρα 127(4) και 282(5) της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πρέπει να ζητείται η γνώμη της ΕΚΤ για κάθε προτεινόμενη κοινοτική ή εθνική νομοθετική ρύθμιση που εμπίπτει στο πεδίο αρμοδιοτήτων της. Όλες οι γνώμες της ΕΚΤ δημοσιεύονται στη βάση δεδομένων EUR-Lex. Οι γνώμες της ΕΚΤ επί προτεινόμενων κοινοτικών νομοθετικών ρυθμίσεων δημοσιεύονται επίσης στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το 2020 η ΕΚΤ εξέδωσε έξι γνώμες επί προτεινόμενων κοινοτικών νομοθετικών ρυθμίσεων και 31 γνώμες επί σχεδίων εθνικών νομοθετικών ρυθμίσεων που εμπίπτουν στο πεδίο αρμοδιοτήτων της.

Καταγράφηκαν πέντε περιπτώσεις μη συμμόρφωσης προς την υποχρέωση να ζητείται η γνώμη της ΕΚΤ επί σχεδίων νομοθετικών ρυθμίσεων,^[63] εκ των οποίων οι τέσσερις αφορούσαν εθνικό δίκαιο και μία αφορούσε το δίκαιο της ΕΕ. Τέσσερις περιπτώσεις κρίθηκαν σαφείς και σημαντικές. Δύο από αυτές αφορούσαν νομοθετική ρύθμιση της Σλοβενίας σχετικά με την αναστολή πληρωμής δανείων και μέτρα στήριξης της ρευστότητας για την οικονομία της Σλοβενίας προς αντιμετώπιση της πανδημίας COVID-19. Οι περιπτώσεις αυτές θεωρήθηκαν σαφείς και σημαντικές λόγω των δυνητικών συνεπειών τους για την εθνική κεντρική τράπεζα, τους δείκτες κεφαλαιακής επάρκειας και ρευστότητας των πιστωτικών ιδρυμάτων της Σλοβενίας, τις πράξεις νομισματικής πολιτικής του Ευρωσυστήματος και τη συμμόρφωση προς την απαγόρευση της νομισματικής χρηματοδότησης βάσει του άρθρου 123 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μια άλλη υπόθεση αφορούσε ιταλικό σχέδιο νόμου σχετικά με μηχανισμό επιστροφής χρημάτων για αγορές που πραγματοποιούνται με ηλεκτρονικά μέσα πληρωμής και θεωρήθηκε σαφής και σημαντική λόγω της επίδρασής της στα μέσα πληρωμών, συγκεκριμένα τα μετρητά. Η περίπτωση ενωσιακής νομοθετικής ρύθμισης αφορούσε τον Κανονισμό για τη θέσπιση ευρωπαϊκού μέσου προσωρινής στήριξης για τον μετριασμό των κινδύνων ανεργίας σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης (SURE) λόγω της επιδημικής έκρηξης της COVID-19 και θεωρήθηκε σαφής και σημαντική λόγω των δυνητικών συνεπειών της για την ΕΚΤ και τις ΕθνΚΤ όσον αφορά τη διαχείριση των δανείων SURE. Η ΕΚΤ αναγνωρίζει πλήρως τον χαρακτήρα του κατεπείγοντος με τον οποίο έπρεπε να ολοκληρωθεί η νομοθετική διαδικασία στις δύο περιπτώσεις που αφορούν τη Σλοβενία και στην περίπτωση της ενωσιακής νομοθεσίας σχετικά με το πρόγραμμα SURE λόγω της κατάστασης έκτακτης ανάγκης που προκάλεσε η πανδημία και επιπροσθέτως, προκειμένου για το SURE, την ανάγκη άμεσης εφαρμογής του προγράμματος ως ενός από τα τρία δίχτυα ασφαλείας που συμφώνησε το Eurogroup.

Η ΕΚΤ εξέδωσε γνώμες επί προτάσεων της ΕΕ αναφορικά με την τροποποίηση των πλαισίων προληπτικής εποπτείας και τιτλοποιήσεων για την αντιμετώπιση της πανδημίας COVID-19, καθώς και γνώμη με δική της πρωτοβουλία σχετικά με τη διαχείριση από την ΕΚΤ και τις ΕθνΚΤ των δανείων του προγράμματος SURE. Η ΕΚΤ εξέδωσε γνώμη επί πρότασης της ΕΕ σχετικά με την εξαίρεση ορισμένων δεικτών αναφοράς συναλλαγματικών ισοτιμιών τρίτων χωρών και τον καθορισμό δεικτών αναφοράς σε αντικατάσταση ορισμένων δεικτών αναφοράς που καταργούνται. Εξέδωσε επίσης γνώμες επί πρότασης της ΕΕ σχετικά με ζητήματα συναλλαγματικής ισοτιμίας που αφορούν το φράγκο Δυτικής Αφρικής (CFA) και το φράγκο Κομορών, καθώς και σχετικά με τον διορισμό νέου μέλους της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΚΤ.

Η ΕΚΤ εξέδωσε γνώμες επί σχεδίων εθνικών νομοθετικών ρυθμίσεων που αφορούν τις εθνικές κεντρικές τράπεζες, μεταξύ άλλων την προτεινόμενη συνολική μεταρρύθμιση της Sveriges Riksbank, τη θεσμική και οικονομική ανεξαρτησία της Hrvatska narodna banka, την τροποποίηση των κριτηρίων διορισμού του Διοικητή και άλλων μελών του Διοικητικού Συμβουλίου της Banco de Portugal και τη διαδικασία διορισμού των μελών των οργάνων λήψης αποφάσεων της De Nederlandsche Bank, τις μεταρρυθμίσεις του Εποπτικού Συμβουλίου της Eesti Pank και του Γενικού Συμβουλίου της Sveriges Riksbank, τη στενή συνεργασία μεταξύ της ΕΚΤ και αντίστοιχα της Hrvatska narodna banka και της Εθνικής Τράπεζας της Βουλγαρίας, στο πλαίσιο του Ενιαίου Εποπτικού Μηχανισμού, τον ρόλο της Eesti Pank σε έκτακτες καταστάσεις εθνικής ασφάλειας και την απαλλαγή των μελών του Συμβουλίου της Latvijas Banka’s από την υποχρέωση κατάταξης σε περίπτωση επιστράτευσης, τον ρόλο της Hrvatska narodna banka στον υπολογισμό του εθνικού επιτοκίου αναφοράς για το μέσο κόστος χρηματοδότησης του τραπεζικού τομέα της Κροατίας, τον ρόλο της Central Bank of Ireland ως φορέα τήρησης των μητρώων πραγματικών δικαιούχων όσον αφορά ορισμένες οντότητες του χρηματοπιστωτικού τομέα, τον ρόλο της Banco de España στην εποπτεία της συμμόρφωσης παρόχων υπηρεσιών εικονικού νομίσματος με τις σχετικές προς την πρόληψη της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες/χρηματοδότησης της τρομοκρατίας προϋποθέσεις για την εγγραφή τους σε ειδικό μητρώο, τον ρόλο της Τράπεζας της Ελλάδος στη διασφάλιση συμμόρφωσης προς ορισμένες απαιτήσεις σχετικά με τον ενιαίο χώρο πληρωμών σε ευρώ (SEPA), τον ρόλο της De Nederlandsche Bank στην Επιτροπή Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας της Ολλανδίας, την παροχή έκτακτης ενίσχυσης σε ρευστότητα από τη Lietuvos bankas προς μη τραπεζικά ιδρύματα, τη χορήγηση βραχυπρόθεσμης ρευστότητας από την Banca Naţională a României στο Ταμείο Εγγύησης Τραπεζικών Καταθέσεων, τη συλλογή και κοινοποίηση δεδομένων από τη Danmarks Nationalbank, το δικαίωμα συνδίκων και εκκαθαριστών πιστωτικών ιδρυμάτων να διατηρούν κεφάλαια σε λογαριασμούς στη Latvijas Banka και τη χρηματοδότηση από την Τράπεζα της Ελλάδος, την Banca d’Italia, τη Central Bank of Malta και την Oesterreichische Nationalbank για την εκπλήρωση υποχρεώσεων των αντίστοιχων κρατών-μελών έναντι του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.

Η ΕΚΤ εξέδωσε γνώμες επί σχεδίων εθνικών νομοθετικών ρυθμίσεων σχετικά με θέματα προληπτικής εποπτείας πιστωτικών ιδρυμάτων, μεταξύ άλλων: μία γνώμη αναφορικά με τη στενή συνεργασία μεταξύ της ΕΚΤ και της Hrvatska narodna banka στο πλαίσιο του Ενιαίου Εποπτικού Μηχανισμού, δύο γνώμες αναφορικά με τη στενή συνεργασία με την Εθνική Τράπεζα της Βουλγαρίας και μία γνώμη για την κεφαλαιακή μεταχείριση των πιστοποιητικών συμμετοχής (participation certificates) που εκδόθηκαν από πιστωτικό ίδρυμα στο Λουξεμβούργο.

Η ΕΚΤ εξέδωσε γνώμες επί σχεδίων εθνικών νομοθετικών ρυθμίσεων που αφορούν τα μέσα πληρωμών, μεταξύ άλλων τους περιορισμούς στη χρήση μετρητών για ταχυδρομικές πληρωμές στο Βέλγιο, τη διασφάλιση ελάχιστου επιπέδου ταμειακών υπηρεσιών και υπηρεσιών χρηματικού στην Ουγγαρία και τη Σουηδία και τους περιορισμούς στη χρήση μετρητών για πληρωμές προς ελεύθερους επαγγελματίες στη Δανία.

Η ΕΚΤ εξέδωσε γνώμες επί σχεδίων εθνικών νομοθετικών ρυθμίσεων που αφορούν το θεσμικό πλαίσιο του τραπεζικού και χρηματοπιστωτικού συστήματος και τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα, μεταξύ άλλων την κρατική στήριξη προς το σύστημα εγγύησης των καταθέσεων στο Λουξεμβούργο, την κατάργηση της ειδικής εισφοράς επιλεγμένων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στη Σλοβακία, την υποχρέωση των ιδρυμάτων να αναγνωρίζουν και να αναφέρουν την ταξινόμηση ποσών που είναι κατατεθειμένα σε αποταμιευτικούς λογαριασμούς στο Βέλγιο και τα μέτρα για τον περιορισμό των μακροπροληπτικών κινδύνων από δάνεια για αγορά κατοικίας στη Γερμανία.

Η ΕΚΤ εξέδωσε γνώμη επί σχεδίου νόμου της Βουλγαρίας σχετικά με την επίσημη συναλλαγματική ισοτιμία του λεβ Βουλγαρίας εντός του μηχανισμού συναλλαγματικών ισοτιμιών (ΜΣΙ ΙΙ).

Η ΕΚΤ εξέδωσε γνώμη επί σχεδίου νόμου της Αυστρίας που αφορά την υποβολή στοιχείων στατιστικής ισοζυγίου πληρωμών.

9.3 Συμμόρφωση προς την απαγόρευση της νομισματικής χρηματοδότησης και της προνομιακής πρόσβασης

Σύμφωνα με το άρθρο 271(δ) της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει ανατεθεί στην ΕΚΤ το καθήκον να παρακολουθεί τη συμμόρφωση των εθνικών κεντρικών τραπεζών (ΕθνΚΤ) της ΕΕ προς τις απαγορεύσεις που απορρέουν από τα άρθρα 123 και 124 της Συνθήκης και από τους Κανονισμούς (ΕΚ) αριθ. 3603/93 και 3604/93 του Συμβουλίου. Το άρθρο 123 απαγορεύει στην ΕΚΤ και στις ΕθνΚΤ να παρέχουν διευκολύνσεις υπεραναλήψεων ή άλλου είδους πιστωτικές διευκολύνσεις προς κυβερνήσεις και όργανα ή οργανισμούς της ΕΕ, καθώς και να αγοράζουν στην πρωτογενή αγορά χρεόγραφα εκδόσεώς τους. Το άρθρο 124 απαγορεύει οποιοδήποτε μέτρο, εφόσον δεν υπαγορεύεται από λόγους προληπτικής εποπτείας, που θεσπίζει προνομιακή πρόσβαση των κυβερνήσεων και των οργάνων ή οργανισμών της ΕΕ σε χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Παράλληλα με το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΚΤ, τη συμμόρφωση των κρατών-μελών προς τις ανωτέρω διατάξεις παρακολουθεί και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Η ΕΚΤ παρακολουθεί επίσης τις τοποθετήσεις, μέσω της δευτερογενούς αγοράς, των κεντρικών τραπεζών της ΕΕ σε χρεόγραφα που έχουν εκδοθεί από τον εγχώριο δημόσιο τομέα, τον δημόσιο τομέα άλλων κρατών-μελών και από όργανα και οργανισμούς της ΕΕ. Σύμφωνα με το σκεπτικό του Κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 3603/93 του Συμβουλίου, η απόκτηση χρεογράφων του δημόσιου τομέα στη δευτερογενή αγορά δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για την καταστρατήγηση του άρθρου 123 της Συνθήκης. Οι τοποθετήσεις αυτές δεν πρέπει να αποτελούν μορφή έμμεσης νομισματικής χρηματοδότησης του δημόσιου τομέα.

Η άσκηση παρακολούθησης που διενεργήθηκε από την ΕΚΤ το 2020 επιβεβαίωσε ότι τα άρθρα 123 και 124 της Συνθήκης γενικώς τηρήθηκαν.

Από την άσκηση παρακολούθησης προέκυψε ότι, όσον αφορά το επιτόκιο που εφαρμόζεται στις καταθέσεις του δημόσιου τομέα, το 2020 οι περισσότερες ΕθνΚΤ της ΕΕ είχαν θεσπίσει πολιτική σε πλήρη συμμόρφωση προς τα ανώτατα όρια επιτοκίου. Ωστόσο, ορισμένες ΕθνΚΤ οφείλουν να διασφαλίσουν ότι το επιτόκιο των καταθέσεων του δημόσιου τομέα δεν υπερβαίνει το ανώτατο όριο.

Η ΕΚΤ θα συνεχίσει να παρακολουθεί την ανάμιξη της Magyar Nemzeti Bank στο Χρηματιστήριο της Βουδαπέστης, δεδομένου ότι η αγορά της πλειοψηφίας των μετοχών του Χρηματιστηρίου της Βουδαπέστης από τη Magyar Nemzeti Bank τον Νοέμβριο του 2015 μπορεί να θεωρηθεί ότι γεννά ανησυχίες από πλευράς νομισματικής χρηματοδότησης.

Η μείωση στοιχείων ενεργητικού συναφών με την Irish Bank Resolution Corporation από τη Central Bank of Ireland το 2020 μέσω πωλήσεων μακροπρόθεσμων τίτλων κυμαινόμενου επιτοκίου είναι ένα βήμα προς την αναγκαία πλήρη διάθεση των εν λόγω στοιχείων. Η συνέχιση των πωλήσεων με τον κατάλληλο ρυθμό θα περιόριζε περαιτέρω τις σοβαρές ανησυχίες που εξακολουθούν να υπάρχουν από πλευράς νομισματικής χρηματοδότησης.

10 Η ΕΚΤ σε ευρωπαϊκό και διεθνές πλαίσιο

Η ΕΚΤ διατήρησε τον στενό της διάλογο με ευρωπαϊκούς και διεθνείς εταίρους το 2020. Έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην επικοινωνία στο πλαίσιο της λογοδοσίας της προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, προκειμένου να εξηγήσει τα πρωτοφανή μέτρα που έλαβε λόγω της πανδημίας. Συμμετείχε εποικοδομητικά στον διάλογο στο πλαίσιο της G20 και συνέβαλε ενεργά στις συζητήσεις στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), ιδίως σε ό,τι αφορά τις επιπτώσεις της πανδημίας. Επίσης συνέχισε να συνεργάζεται με κεντρικές τράπεζες αναδυόμενων οικονομιών.

10.1 Λογοδοσία της ΕΚΤ

Στη διάρκεια της πανδημίας COVID-19 η ΕΚΤ κατόρθωσε να δώσει μια ισχυρή απάντηση πολιτικής, εν μέρει χάρη στη δυνατότητά της να ενεργεί με πλήρη ανεξαρτησία. Η ανεξαρτησία παραχωρήθηκε στην ΕΚΤ μέσω μιας δημοκρατικής διαδικασίας και της επιτρέπει να εκτελεί τα καθήκοντά της ελεύθερη από βραχυπρόθεσμες πολιτικές πιέσεις.^[64] Η ανεξαρτησία, με τη σειρά της, βασίζεται σε αποτελεσματικούς μηχανισμούς λογοδοσίας που διασφαλίζουν ότι η ΕΚΤ ενεργεί σύμφωνα με την καταστατική της εντολή. Η ΕΚΤ προσπαθεί ανέκαθεν να εφαρμόζει αποτελεσματικές πρακτικές λογοδοσίας και να εξηγεί τις αποφάσεις της στους πολίτες ολόκληρης της Ευρώπης και στους εκπροσώπους τους στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Ως εκ τούτου, αυτές οι πρακτικές έχουν εξελιχθεί ώστε να υπερκαλύπτουν τις απαιτήσεις του άρθρου 284(3) της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συμπληρώνονται δε από τον δικαστικό έλεγχο των αποφάσεων της ΕΚΤ από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Με αφορμή τις πρωτοφανείς παρεμβάσεις της ΕΚΤ κατά την εξάπλωση της πανδημίας, η Πρόεδρος της ΕΚΤ διοργάνωσε έκτακτη ανταλλαγή απόψεων με εκπροσώπους της Επιτροπής Οικονομικής και Νομισματικής Πολιτικής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ECON). Η συνεδρίαση αυτή ήταν επιπρόσθετη προς τις τέσσερις τακτικές ακροάσεις ενώπιον της ίδιας επιτροπής που πραγματοποιήθηκαν το 2020, όπου η Πρόεδρος αναφέρθηκε επίσης ρητά στα βασικά κριτήρια για τη διασφάλιση αποτελεσματικών πρακτικών λογοδοσίας. Η ΕΚΤ και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο συμφώνησαν να αναπτύξουν στενότερη συνεργασία στο πλαίσιο της επανεξέτασης της στρατηγικής της ΕΚΤ.

H Πρόεδρος της ΕΚΤ συμμετείχε επίσης στη συζήτηση της ολομέλειας του Κοινοβουλίου σχετικά με την Ετήσια Έκθεση της ΕΚΤ για το 2018 τον Φεβρουάριο του 2020 και ο Αντιπρόεδρος παρουσίασε την Ετήσια Έκθεση της ΕΚΤ για το 2019 στην ECON τον Μάιο του 2020. Σε σχέση με την παρουσίαση αυτή, η ΕΚΤ δημοσίευσε τις απαντήσεις της στις παρατηρήσεις που διατύπωσε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο ψήφισμά του σχετικά με την Ετήσια Έκθεση της ΕΚΤ για το 2018. Πέρα από τις τακτικές ακροάσεις, ο Fabio Panetta, μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΚΤ, συμμετείχε στην Ευρωπαϊκή Κοινοβουλευτική Εβδομάδα τον Φεβρουάριο του 2020 με εισήγηση που είχε θέμα βάθυνση και διεύρυνση της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης, καθώς και σε ανταλλαγές απόψεων με την ECON για τον διεθνή ρόλο του ευρώ (Ιούλιος 2020) και το ψηφιακό ευρώ (Οκτώβριος 2020). Η ΕΚΤ απάντησε επίσης σε 48 γραπτές ερωτήσεις μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 2020, πολύ περισσότερες από ό,τι το προηγούμενο έτος.

Οι τελευταίες δημοσκοπήσεις του Eυρωβαρόμετρου δείχνουν ότι το 75% των ερωτηθέντων στη ζώνη του ευρώ τάσσεται υπέρ του ευρώ και το 40% τείνει να εμπιστεύεται την ΕΚΤ.^[65] Τα αποτελέσματα αυτά καταδεικνύουν ότι η εμπιστοσύνη στην ΕΚΤ εξακολουθεί να είναι ευάλωτη στις εξελίξεις της οικονομίας – συμπεριλαμβανομένων δυνητικά και αυτών που είναι πέραν του ελέγχου της – και την ανάγκη να αναπτύξει περαιτέρω εποικοδομητικό διάλογο με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και τους πολίτες προκειμένου να εξηγεί τις αποφάσεις της και να ακούει τα ζητήματα που τους απασχολούν.

10.2 Διεθνείς σχέσεις

G20

Με την εξάπλωση της πανδημίας COVID-19, η G20 ενέκρινε ένα ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης, με έμφαση σε μέτρα έκτακτης ανάγκης για την άμβλυνση των οικονομικών επιπτώσεων της κρίσης, τη θωράκιση του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος και τη στήριξη των φτωχών οικονομιών. Μαζί με τη Λέσχη των Παρισίων, συμφώνησε επίσης στην πρωτοβουλία για την προσωρινή αναστολή της εξυπηρέτησης του χρέους (Debt Service Suspension Initiative – DSSI) για τις φτωχότερες χώρες και ενέκρινε ένα Κοινό Πλαίσιο για τις Ρυθμίσεις του Χρέους πέραν της DSSI. Εντατικοποιήθηκαν επίσης οι εργασίες στους τομείς των υποδομών και της χρηματοοικονομικής ένταξης (financial inclusion), υπό το φως των νέων προκλήσεων που δημιουργεί η κρίση. Προκειμένου για θέματα του χρηματοπιστωτικού τομέα και σε συνεργασία με το Συμβούλιο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, η G20 συνέταξε έκθεση σχετικά με τις επιπτώσεις που έχει η προκυκλικότητα των οργανισμών αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας στη χρηματοπιστωτική σταθερότητα, καθώς και έναν οδικό χάρτη για την ενίσχυση των παγκόσμιων διασυνοριακών μηχανισμών πληρωμών. Η G20 διεξήγαγε επίσης συζητήσεις για τα παγκόσμια σταθερά κρυπτονομίσματα (stablecoins), τομέας στον οποίο προβλέπονται περισσότερες εργασίες το 2021. Ο διάλογος για την ψηφιακή φορολογία θα συνεχιστεί το 2021.

Θέματα πολιτικής που αφορούν το ΔΝΤ και την αρχιτεκτονική του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος

Η ΕΚΤ εξακολούθησε να διαδραματίζει ενεργό ρόλο στις συζητήσεις που διεξάγονται στο ΔΝΤ και σε άλλους οργανισμούς σχετικά με το διεθνές νομισματικό και χρηματοπιστωτικό σύστημα, συμβάλλοντας από τη δική της σκοπιά στη διαμόρφωση κοινών θέσεων σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης ή ζώνης του ευρώ. Αυτές οι συζητήσεις επικεντρώθηκαν σε μεγάλο βαθμό στον αντίκτυπο της πανδημίας COVID-19.

Το ΔΝΤ διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στην αντίδραση της διεθνούς κοινότητας στην κρίση, ιδίως όσον αφορά την ανάλυση της οικονομικής και χρηματοπιστωτικής κατάστασης. Επίσης έλαβε άμεσα ορισμένα μέτρα, όπως παροχή χρηματοδότησης έκτακτης ανάγκης σε πρωτοφανή αριθμό χωρών, παροχή νέων Ευέλικτων Πιστωτικών Γραμμών, ελάφρυνση χρέους για τα φτωχότερα μέλη του και θέσπιση ενός νέου δανειοδοτικού εργαλείου, της Γραμμής Βραχυπρόθεσμης Ρευστότητας. Ο δανεισμός για την κάλυψη των αναγκών που δημιούργησε η κρίση έγινε με την υφιστάμενη δανειοδοτική ικανότητα του ΔΝΤ ύψους περίπου 1 τρισεκ. δολαρίων ΗΠΑ. Αυτή η δανειοδοτική ικανότητα έχει διατηρηθεί και για τα επόμενα χρόνια, χάρη στον διπλασιασμό του ύψους των Νέων Συμφωνιών Δανεισμού (New Arrangements to Borrow) του ΔΝΤ, που τέθηκε σε ισχύ την 1.1.2021, και σε έναν νέο γύρο διμερών συμφωνιών δανεισμού. Ωστόσο, η ζήτηση πόρων του ΔΝΤ θα πρέπει να παρακολουθείται προσεκτικά. Η ΕΚΤ τάσσεται υπέρ ενός ΔΝΤ που θα διαθέτει επαρκείς πόρους και θα βρίσκεται στο κέντρο του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού πλέγματος ασφαλείας.

Δεδομένων των επιπτώσεων της πανδημίας στο χρέος πολλών χωρών, το ΔΝΤ εντατικοποίησε σημαντικά τις εργασίες του σχετικά με το χρέος. Ξεκίνησε συζήτηση για τη βελτίωση της διεθνούς αρχιτεκτονικής για την επίλυση κρίσεων χρέους και ανακοίνωσε ότι προγραμματίζει περαιτέρω αναθεώρηση των πολιτικών που εφαρμόζει για το δημόσιο χρέος. Το ΔΝΤ συνέχισε επίσης την ανά πενταετία συνολική αναθεώρηση των δραστηριοτήτων εποπτείας του, μια διαδικασία που θα προσδιορίσει τις προτεραιότητες εποπτείας για την περίοδο 2020-2025, καθώς και την αναθεώρηση του Προγράμματος Αξιολόγησης του Χρηματοπιστωτικού Τομέα (FSAP). Όσον αφορά το FSAP, η έκθεση της Επιτροπής Διεθνών Σχέσεων του Ευρωπαϊκού Συστήματος Κεντρικών Τραπεζών συνεισέφερε στη διεθνή συζήτηση και διατύπωσε συστάσεις για την ενίσχυση της αποδοχής των FSAP.

Διεθνής συνεργασία με κεντρικές τράπεζες αναδυόμενων οικονομιών

Παρά την πρωτόγνωρη κατάσταση, η ΕΚΤ συνέχισε να συνεργάζεται με κεντρικές τράπεζες εκτός ΕΕ, ιδίως μέσω των υφιστάμενων διμερών Μνημονίων Συνεργασίας της με σημαντικές κεντρικές τράπεζες της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, καθώς και μέσω της συνεργασίας της βάσει ενός δομημένου πλαισίου με περιφερειακούς οργανισμούς κεντρικών τραπεζών και το ΔΝΤ. Το γεγονός αυτό αντανακλά το παγκόσμιο ενδιαφέρον για τις πολιτικές, τις απόψεις, το πλαίσιο ανάλυσης και τις διαδικασίες λειτουργίας της ΕΚΤ. Οι συζητήσεις τόσο σε επίπεδο στελεχών όσο και σε επίπεδο υπευθύνων χάραξης πολιτικής είχαν θέμα τις πολιτικές και τις βασικές λειτουργίες της ΕΚΤ, καθώς και τεχνικά ζητήματα και ζητήματα διακυβέρνησης. Πιο συγκεκριμένα, εκδηλώθηκε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για θέματα που σχετίζονταν με την πανδημία, την κλιματική αλλαγή και τον ψηφιακό μετασχηματισμό, εξεταζόμενα από τη σκοπιά των κεντρικών τραπεζών. Επιπρόσθετα, η ΕΚΤ, ως θεσμικό όργανο της ΕΕ, συνέχισε να συμβάλλει στη διαδικασία διεύρυνσης της Ένωσης, πραγματοποιώντας στοχευμένες συζητήσεις με τις κεντρικές τράπεζες χωρών των Δυτικών Βαλκανίων που επιδιώκουν την ένταξή τους στην ΕΕ.

11 Ενίσχυση της επικοινωνίας και της εμβέλειας

Ανάμεσα στις πολλές επιπτώσεις της πανδημίας του κορωνοϊού, μία από τις πιο διάχυτες είναι το πρωτοφανές επίπεδο αβεβαιότητας, όχι μόνο για την οικονομία και την κοινωνία ως σύνολο, αλλά και για κάθε πολίτη, κάτι που προξενεί άγχος και συχνά σύγχυση. Υπό αυτές τις συνθήκες, η αξιόπιστη, τεκμηριωμένη, έγκαιρη και σαφής επικοινωνία από πλευράς δημόσιων αρχών είναι απαραίτητη για την παροχή ζωτικών πληροφοριών και την οικοδόμηση εμπιστοσύνης. Έτσι, η ΕΚΤ προσάρμοσε και ενίσχυσε την επικοινωνία και την εμβέλειά της το 2020. Παρείχε στις αγορές και στο ευρύτερο κοινό έγκαιρη και εύκολα προσβάσιμη πληροφόρηση σχετικά με την εκ μέρους της αξιολόγηση των προοπτικών της οικονομίας και τα μέτρα πολιτικής που συμφωνήθηκαν. Πάνω από όλα, επένδυσε στο να εξηγήσει το σκεπτικό των ενεργειών της, το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα και τα συγκεκριμένα οφέλη για τους πολίτες, τις επιχειρήσεις, τις τράπεζες και τις κυβερνήσεις στη ζώνη του ευρώ.

11.1 Επικοινωνία εν καιρώ πανδημίας

Λόγω της πανδημίας, η ΕΚΤ κλήθηκε να προσαρμοστεί σε νέους τρόπους προσέγγισης των διαφόρων κατηγοριών κοινού. Με τη χρήση καινοτόμων μορφών επικοινωνίας, διατήρησε την έμφαση στην επικοινωνία και κράτησε ενήμερο το κοινό της. Η ΕΚΤ φρόντισε να γίνουν κατανοητές από τις χρηματοπιστωτικές αγορές και τους εμπειρογνώμονες οι τεχνικές λεπτομέρειες των μέτρων της και έδινε άμεσες απαντήσεις σε οποιεσδήποτε ερωτήσεις της έθεταν. Εύκολα προσβάσιμες πληροφορίες σχετικά με τις ενέργειες της ΕΚΤ δημοσιεύονται στην ειδική ιστοσελίδα corona hub webpage.

Σημαντικό στοιχείο της νέας της επικοινωνιακής προσέγγισης ήταν η μετάβαση από τις διά ζώσης συναντήσεις σε διαδικτυακές εκδηλώσεις, σεμινάρια και συζητήσεις. Καθώς τα μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής μείωσαν τις ομιλίες και τις συνεντεύξεις τους με την έναρξη της πανδημίας, η ΕΚΤ διεύρυνε την επικοινωνιακή της εργαλειοθήκη δημιουργώντας το ιστολόγιο ECB Blog. Το ιστολόγιο προσφέρει ενημέρωση σχετικά με τις πρόσφατες αποφάσεις πολιτικής και τις τάσεις της οικονομίας της ζώνης του ευρώ και εκτός αυτής. Όλα τα άρθρα συντάσσονται από τους υπευθύνους χάραξης πολιτικής της ΕΚΤ. Το 2020 αναρτήθηκαν στο ιστολόγιο 19 δημοσιεύσεις, πολλές από τις οποίες αφορούσαν την απάντηση της ΕΚΤ στην κρίση. Το ECB Podcast, που άρχισε να λειτουργεί το 2019, αποτελεί έναν ακόμη σημαντικό δίαυλο προσέγγισης του ευρύτερου κοινού. Το 2020 παρουσιάστηκαν εννέα ηχογραφημένες διαδικτυακές μεταδόσεις (podcast), με ποικίλα θέματα, από τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ίδια την ΕΚΤ και στις πολιτικές και τις λειτουργίες της μέχρι τον ρόλο των κεντρικών τραπεζών στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και το ενδεχόμενο εισαγωγής ενός ψηφιακού ευρώ.

Το 2020 πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά και το Φόρουμ Κεντρικών Τραπεζών της ΕΚΤ με θέμα “Οι κεντρικές τράπεζες σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο”. Με τη νέα του μορφή, που συνδύαζε μετάδοση μέσα από στούντιο, διαδραστικά στοιχεία και ζωντανή μετάδοση σε συνεχή ροή (live stream), το Φόρουμ προσέλκυσε περισσότερους θεατές και μεγαλύτερη κίνηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον συγκέντρωσε η Ομιλία της Προέδρου για τη νομισματική πολιτική στην πανδημική κρίση. Όπως και τα προηγούμενα χρόνια, ο διαγωνισμός των Νέων Οικονομολόγων διεύρυνε την πρόσβαση στο Φόρουμ και προσείλκυσε ενδιαφέρον από συμμετέχοντες νεότερης ηλικίας.

Το Κέντρο Επισκεπτών της ΕΚΤ, στο οποίο υπό φυσιολογικές συνθήκες προσέρχονται πολλοί μαθητές και φοιτητές προκειμένου να μάθουν περισσότερα για την ΕΚΤ και τις πολιτικές της, αναγκάστηκε να αναστείλει τις επισκέψεις με φυσική παρουσία. Όσο διαρκεί η αναστολή, το κέντρο είναι προσβάσιμο διαδικτυακά, προσφέροντας τη δυνατότητα εικονικής περιήγησης. Η χρήση μάσκας εικονικής πραγματικότητας κατά την περιήγηση κάνει ακόμη πιο ιδιαίτερη και βιωματική την εμπειρία.

Οι ψηφιακοί δίαυλοι επικοινωνίας είναι πολύ σημαντικοί κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Η διεύρυνση του διαδικτυακού περιεχομένου που προσφέρει η ΕΚΤ, καθώς και η σημαντικά εντονότερη δραστηριότητα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης της ΕΚΤ, της Προέδρου και άλλων μελών της Εκτελεστικής Επιτροπής, βοήθησαν την ΕΚΤ να διευρύνει την εμβέλειά της και να αποκτήσει σταθερά μεγαλύτερη διαδραστικότητα με τους ακολούθους της, με 2,8 εκατομμύρια να έχουν ανταποκριθεί σε αναρτήσεις της ΕΚΤ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ειδικά στοχευμένες διαδικτυακές μορφές επικοινωνίας, όπως το European Youth Event, αποδείχθηκαν ελκυστικές ιδίως για τις νεότερες ηλικίες. Σ’ αυτή την εκδήλωση, που διοργανώθηκε σε συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Μάιο του 2020, η Πρόεδρος Christine Lagarde απάντησε στις ερωτήσεις νέων Ευρωπαίων σχετικά με τα ζητήματα που τους απασχολούν όσον αφορά τη σταδιοδρομία τους, το μέλλον της Ευρώπης, τον ψηφιακό μετασχηματισμό και την κλιματική αλλαγή. Ομοίως, οι προσπάθειες συνεργασίας της ΕΚΤ με έμπειρους επικοινωνιακούς οργανισμούς ή επηρεαστές (influencers), όπως το Finanzfluss, ένα κανάλι στο YouTube για τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, βοήθησαν την ΕΚΤ να έλθει ακόμη περισσότερο σε επαφή με νεότερης ηλικίας μερίδες του κοινού και να απαντήσει στις ανησυχίες τους.

11.2 Η επικοινωνία ως αμφίδρομη διαδικασία: η ΕΚΤ σάς ακούει

Στο πλαίσιο της επανεξέτασης της στρατηγικής της, η ΕΚΤ αξιολογεί και τις επικοινωνιακές της πρακτικές. Οι σκοποί, η στρατηγική και οι αποφάσεις πολιτικής της ΕΚΤ θα πρέπει να κατανοούνται ευρέως και να στηρίζονται από τους ενδιαφερομένους. Ως εκ τούτου, η ΕΚΤ αποφάσισε να επεκτείνει την εμβέλεια της επικοινωνίας της πέρα από τον κύκλο των ειδικών και των αναλυτών στο ευρύτερο κοινό. Έχει δεσμευθεί να ακούει τις προσδοκίες των Ευρωπαίων πολιτών, να κατανοεί καλύτερα τις οικονομικές ανησυχίες και τις ανάγκες τους, καθώς και πώς θα μπορούσε να τις εκπληρώσει.

Η πρώτη εκδήλωση “Η ΕΚΤ σάς ακούει”, με οικοδεσπότες την Πρόεδρο Christine Lagarde και τον Επικεφαλής Οικονομολόγο Philip R. Lane, πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2020 διαδικτυακά. Έλαβαν μέρος 22 εκπρόσωποι 18 οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών από εννέα διαφορετικούς τομείς δράσης, όπως περιβαλλοντικά θέματα, βιωσιμότητα, κοινωνική πρόνοια, επιχειρήσεις, θρησκεία, πολιτισμός και διαφάνεια.

Οι συμμετέχοντες συνδέθηκαν στη συζήτηση εξ αποστάσεως από επτά διαφορετικές χώρες. Η εκδήλωση περιλάμβανε δύο συνεδρίες: η μία αφορούσε την επίδραση της νομισματικής πολιτικής και της επικοινωνίας της ΕΚΤ και η άλλη τις μελλοντικές παγκόσμιες προκλήσεις. Οι συζητήσεις ήταν ανοικτές και ειλικρινείς.

Παρόμοιες εκδηλώσεις που διοργάνωσαν οι εθνικές κεντρικές τράπεζες επιμέρους χωρών της ζώνης του ευρώ έδωσαν την ευκαιρία σε πολίτες από κάθε γωνιά της ζώνης του ευρώ να εκφράσουν τις προσδοκίες τους, καθώς και τα ζητήματα που τους απασχολούν.

Θέλοντας να συγκεντρώσει ιδέες και γνώμες από ένα ευρύ φάσμα ενδιαφερομένων, η ΕΚΤ εγκαινίασε επίσης τη διαδικτυακή πύλη “Η ΕΚΤ σάς ακούει” ώστε να αντιληφθεί καλύτερα πώς βλέπουν οι πολίτες την οικονομία της ζώνης του ευρώ και τι περιμένουν από την ΕΚΤ. Μέσω της πύλης υποβλήθηκαν περισσότερα από 4.000 σχόλια σχετικά με τη στρατηγική νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ το 2020.

Τα σχόλια και οι παρατηρήσεις από τη διαδικτυακή πύλη “Η ΕΚΤ σάς ακούει” και την ομώνυμη εκδήλωση, καθώς και από τις αντίστοιχες εκδηλώσεις των εθνικών κεντρικών τραπεζών, θα ληφθούν υπόψη στις συζητήσεις για την επανεξέταση της στρατηγικής το 2021.

Επιπλέον, η ΕΚΤ εγκαινίασε σειρά διαδικτυακών σεμιναρίων (webinars) με οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Το πρώτο πραγματοποιήθηκε τον Σεπτέμβριο του 2020 και είχε θέμα τις επιπτώσεις της πανδημίας στην οικονομία της ζώνης του ευρώ και τα μέτρα πολιτικής που έλαβε η ΕΚΤ για την αντιμετώπισή της.

12 Οργανωσιακή ανθεκτικότητα και διακυβέρνηση

Η ΕΚΤ έχει δεσμευθεί να προσφέρει στο προσωπικό της έμπνευση και ευκαιρίες εξέλιξης και ενεργού συμμετοχής. Παρά τις πρόσθετες προκλήσεις που δημιούργησε η πανδημία COVID-19, η ΕΚΤ συνέχισε να προσελκύει και να διατηρεί στους κόλπους της ικανά στελέχη και να στηρίζει τη διαρκή ανάπτυξή τους το 2020, ενώ σημείωσε περαιτέρω πρόοδο σε διάφορες πρωτοβουλίες και διαδικασίες της για θέματα ανθρώπινου δυναμικού. Συνάδελφοι από την ΕΚΤ μιλούν για τις εμπειρίες τους από τις έκτακτες συνθήκες και τις προκλήσεις που αντιμετώπισαν το 2020 στην ενότητα με τίτλο “Γνωρίστε τους ανθρώπους μας”.

Η ΕΚΤ δεσμεύεται πλήρως να τηρεί τα υψηλότερα δυνατά πρότυπα ακεραιότητας και διακυβέρνησης. Η δημιουργία ενός ενισχυμένου πλαισίου υποβολής εσωτερικών αναφορών για περιπτώσεις παραβατικής συμπεριφοράς (whistleblowing framework) το 2020 ενισχύει την αφοσίωσή της στις κοινές αξίες της και ενθαρρύνει το προσωπικό της να μιλά ανοικτά χωρίς να φοβάται.

12.1 Προαγωγή της αριστείας σε έκτακτες συνθήκες

Η πανδημία δημιούργησε νέες προκλήσεις για την ΕΚΤ. Το 2020 κορυφαία προτεραιότητά της ήταν η υγεία και η ασφάλεια των εργαζομένων της, βοηθώντας τους παράλληλα να εξισορροπήσουν τις επαγγελματικές και προσωπικές τους υποχρεώσεις και να δώσουν τον καλύτερο εαυτό τους.

Η ΕΚΤ έλαβε διάφορα προληπτικά μέτρα για την προστασία των εργαζομένων της και για να διασφαλίσει την αδιατάρακτη εκπλήρωση της αποστολής της. Από την αρχή της πανδημίας, η ΕΚΤ ζήτησε από το προσωπικό της, με εξαίρεση εκείνους που έπρεπε να εκτελούν κρίσιμα καθήκοντα στις κτιριακές εγκαταστάσεις της, να παρέχουν εργασία εξ αποστάσεως (τηλεργασία). Επίσης, μετακίνησε ορισμένους εργαζομένους σε τομείς με κρίσιμες λειτουργίες που χρειάζονταν ενίσχυση.

Η ΕΚΤ προσάρμοζε συνεχώς το εργασιακό περιβάλλον, τους κανόνες και τις πολιτικές της ώστε να στηρίξει την ευημερία των εργαζομένων της, να προωθήσει την επαγγελματική ανάπτυξή τους και να προαγάγει ένα περιβάλλον χωρίς αποκλεισμούς, ιδίως σε έκτακτες περιστάσεις, όπως η πανδημική κρίση. Ενδεικτικά, παρείχε τακτική επικοινωνία και ενημέρωση εντός του οργανισμού, αυξημένη συναισθηματική υποστήριξη με ιατρικές και ψυχολογικές συμβουλευτικές υπηρεσίες, ευέλικτο ωράριο εργασίας και υποστήριξη για τη φροντίδα παιδιών. Επίσης, παρέτεινε προσωρινά ορισμένες συμβάσεις εργασίας που έληγαν, ενώ η ένταξη των νεοπροσληφθέντων έγινε κυρίως εξ αποστάσεως.

Καθ’ όλη τη διάρκεια του 2020 η ΕΚΤ συνέχισε τις προσπάθειές της για την υποστήριξη της επαγγελματικής εξέλιξης του προσωπικού της. Τον Ιανουάριο του 2020 τέθηκε σε εφαρμογή ένα νέο υπηρεσιακό πλαίσιο, το οποίο διευκόλυνε την κινητικότητα του προσωπικού εντός του οργανισμού, είτε μέσω οριζόντιων μετακινήσεων είτε μέσω προαγωγών. Η ΕΚΤ παρείχε επίσης στο προσωπικό της ευκαιρίες εξ αποστάσεως επαγγελματικής ανάπτυξης, όπως επιμορφωτικά σεμινάρια και βιντεομαθήματα. Για την ανάπτυξη ηγετικών ικανοτήτων, οι οποίες είναι πολύ σημαντικές για τη διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού, η ΕΚΤ επένδυσε στην εξ αποστάσεως παροχή συμβουλών (coaching) και καθοδήγηση προς διοικητικά στελέχη και συντονιστές ομάδων όσον αφορά την αντιμετώπιση της πανδημικής κρίσης και τον συντονισμό διαδικτυακών ή υβριδικών ομάδων (εξ αποστάσεως και με φυσική παρουσία). Επίσης κοινοποιήθηκαν στο προσωπικό συμβουλές και βέλτιστες πρακτικές από άλλους οργανισμούς και δημιουργήθηκε ειδικός χώρος στις εσωτερικές πλατφόρμες της ΕΚΤ, όπου το προσωπικό και τα διοικητικά στελέχη μπορούσαν να ανταλλάξουν απόψεις και να υποβάλουν ερωτήσεις.

Η ΕΚΤ δεσμεύεται να αποτελεί έναν χώρο εργασίας που προάγει τη διαφάνεια, τον σεβασμό, τη διαφορετικότητα και την απουσία αποκλεισμών και το 2020 συνέχισε τις προσπάθειές της προς αυτές τις κατευθύνσεις. Προώθησε ένα πρότυπο επαγγελματικής συμπεριφοράς χωρίς αποκλεισμούς, στοιχείο καίριας σημασίας σε ένα εργασιακό περιβάλλον όπου η εργασία προσφερόταν κυρίως εξ αποστάσεως. Όσον αφορά την ισόρροπη εκπροσώπηση των φύλων, το 2020 η ΕΚΤ υιοθέτησε μια νέα στρατηγική που απαρτίζεται από νέους στόχους για την εκπροσώπηση των φύλων και σειρά συνοδευτικών μέτρων για τη στήριξη της ισοτιμίας των φύλων. Για πρώτη φορά, οι στόχοι αυτοί καλύπτουν τόσο τις αποφάσεις πρόσληψης όσο και τις αποφάσεις προαγωγής, καθώς και το συνολικό ποσοστό συμμετοχής των γυναικών στο προσωπικό της ΕΚΤ.

Παρά την πανδημία, η ΕΚΤ συνέχισε τις εκστρατείες της για την προώθηση της διαφορετικότητας και της απουσίας αποκλεισμών. Με την υποστήριξη των δικτύων του προσωπικού της, τίμησε σημαντικά γεγονότα, όπως η παγκόσμια Ημέρα Μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος, η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, η Παγκόσμια Ημέρα κατά της Ομοφοβίας, της Αμφιφοβίας, της Διαφοβίας και της Τρανσφοβίας (IDAHOBIT), η Παγκόσμια Ημέρα για την Εξάλειψη των Φυλετικών Διακρίσεων και η Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία. Το 2020 η ΕΚΤ καλωσόρισε επίσης ένα νέο δίκτυο εργαζομένων, το Δίκτυο Γονέων, αποστολή του οποίου είναι να προωθήσει την ευαισθητοποίηση εντός του οργανισμού για θέματα που αφορούν τους γονείς και να εμπνεύσει μια οργανωσιακή κουλτούρα, πολιτικές και υπηρεσίες που θα εξυπηρετούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα συμφέροντα και τις ανάγκες των γονέων, σημερινών και μελλοντικών.

Προκειμένου να παρακολουθεί την ευημερία του προσωπικού της και να κατανοεί τις ανάγκες και τις ανησυχίες του στις τρέχουσες έκτακτες συνθήκες, η ΕΚΤ αποφάσισε τη διενέργεια τακτικών σφυγμομετρήσεων σε επίπεδο οργανισμού. Αυτές οι σφυγμομετρήσεις θα συνεχιστούν καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19 και θα επιτρέψουν στην ΕΚΤ να λάβει τα κατάλληλα μέτρα ώστε να στηρίξει το προσωπικό της, να διατηρήσει την ευημερία και την ενεργό συμμετοχή του και να προαγάγει μια εργασιακή κουλτούρα χωρίς αποκλεισμούς.

12.2 Γνωρίστε τους ανθρώπους μας

Massimo Antolini, Σύμβουλος, Γενική Διεύθυνση Πληροφοριακών Συστημάτων

Εργάζομαι στον Τομέα Εξυπηρέτησης Τελικών Χρηστών, όπου παρέχουμε και διαχειριζόμαστε φορητούς υπολογιστές και τηλεφωνικές συσκευές, αλλά και εφαρμογές ανταλλαγής μηνυμάτων, εργαλεία συνεργασίας και υπηρεσίες βιντεοδιασκέψεων για ολόκληρη την ΕΚΤ, έτσι ώστε οι συνάδελφοι να μπορούν να εργάζονται και να παραμένουν σε επαφή, όπου και αν βρίσκονται. Επικουρούμε επίσης τα μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής και τα γραφεία τους σε θέματα πληροφορικής.

Μαζί με άλλες ομάδες του Τμήματος Υπηρεσιών Υποδομών και Λειτουργίας, παρέχουμε εξ αποστάσεως πρόσβαση σε όλες τις υπηρεσίες πληροφορικής της ΕΚΤ. Η εξ αποστάσεως πρόσβαση επέτρεψε στους συναδέλφους της ΕΚΤ να προσαρμοστούν στην εργασία από το σπίτι από την αρχή της πανδημίας, μειώνοντας έτσι τον κίνδυνο μετάδοσης της νόσου στους χώρους της Τράπεζας. Ενώ η τεχνολογία δεν μπορεί να υποκαταστήσει πλήρως τα πλεονεκτήματα της φυσικής παρουσίας και των διαπροσωπικών επαφών, έχει συμβάλει στη διασφάλιση της επιχειρησιακής συνέχειας και στη διατήρηση της οργανωσιακής ανθεκτικότητας από την έναρξη επιβολής των περιορισμών για την ανάσχεση της πανδημίας.

Για τους συναδέλφους που εξακολουθούν να εργάζονται με φυσική παρουσία, εξοπλίσαμε επίσης αρκετές αίθουσες συσκέψεων με ενισχυμένα συστήματα βιντεοδιάσκεψης και βρισκόμαστε πάντοτε στη διάθεση των χρηστών για να τους παρέχουμε συνεχή υποστήριξη. Αυτές οι προσπάθειες έχουν ήδη αποφέρει αποτελέσματα: τόσο το προσωπικό όσο και τα μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής έχουν αποκτήσει νέες δεξιότητες και πλέον χρησιμοποιούν με άνεση αυτή τη σύγχρονη υποδομή για διαδικτυακές συσκέψεις και ποικίλες βιντεοεκδηλώσεις με τη συμμετοχή εκπροσώπων τύπου ή άλλων ιδρυμάτων. Λόγω της μείωσης των ταξιδιών έχει αυξηθεί η διαθεσιμότητα για ακόμη περισσότερες εκδηλώσεις και μπορεί βάσιμα να υποστηριχθεί ότι η ΕΚΤ δεν υπήρξε ποτέ τόσο προσιτή και διαθέσιμη στο κοινό όσο αυτή την περίοδο.

Shani Kopolo, Ασκούμενη, Γενική Διεύθυνση Ανθρώπινου Δυναμικού

Πρόσφατα απέκτησα μεταπτυχιακό τίτλο (μάστερ) από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, με ειδίκευση στη διαχείριση διεθνών ανθρώπινων πόρων. Κατάγομαι από τη Φινλανδία και τη Ζάμπια και μεγάλωσα στη Βιέννη, όπου φοίτησα σε διεθνές σχολείο. Λόγω της επαφής μου με τόσο πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς, ήταν πολύ μεγάλη η χαρά μου που έγινα δεκτή για πρακτική άσκηση στην ΕΚΤ. Ως ασκούμενη στην ομάδα “Εργασιακή Κουλτούρα” του Τμήματος Διαχείρισης Ταλέντου, απασχολούμαι σε πρωτοβουλίες που αφορούν, μεταξύ άλλων, τη διαφορετικότητα και την απουσία αποκλεισμών. Οι πρωτοβουλίες μας επιδιώκουν να διασφαλίσουν ότι η ΕΚΤ είναι ένας χώρος εργασίας όπου κάθε συνάδελφος αισθάνεται ότι τον εκτιμούν και τον σέβονται, ότι δεν υφίσταται αποκλεισμούς και ότι του παρέχονται τα κίνητρα ώστε να δώσει τον καλύτερο εαυτό του. Αυτό είναι πάντοτε σημαντικό, αλλά πολύ περισσότερο με την πανδημία, όπως διαπίστωσα προσωπικά. Επειδή ξεκίνησα να εργάζομαι στην ΕΚΤ εν μέσω της πανδημίας, αντιμετώπισα ορισμένες προκλήσεις στην προσπάθειά μου να ενσωματωθώ στην ομάδα, να ζητήσω καθοδήγηση και να εξοικειωθώ με τις λειτουργίες της υπηρεσίας, καθώς οι παραδοσιακές μορφές διαπροσωπικής επαφής δεν ήταν δυνατές. Ωστόσο, το να έχω τη δυνατότητα να μιλώ με τους συναδέλφους μου σε βιντεοκλήσεις, και όχι μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, ήταν εξαιρετικά χρήσιμο στην ένταξή μου. Η ομάδα μου επίσης κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να διευκολύνει την προσαρμογή μου και αυτό μου έδειξε ότι το έργο μας για μια εργασιακή κουλτούρα χωρίς αποκλεισμούς σε συνθήκες απομακρυσμένης εργασίας είναι ζωτικής σημασίας για την ευημερία των εργαζομένων σε τέτοιες εξαιρετικές περιστάσεις όπως η πανδημία του κορωνοϊού.

Julia Körding, Eπικεφαλής Εμπειρογνώμονας σε θέματα Χρηματοοικονομικού Κινδύνου, Διεύθυνση Διαχείρισης Κινδύνων

Προσλήφθηκα στην ΕΚΤ το 2006 μετά από διδακτορικές και μεταδιδακτορικές σπουδές στα καθαρά μαθηματικά, καθώς ήθελα να εφαρμόσω τις γνώσεις μου στον πραγματικό κόσμο και να βελτιώσω τη ζωή των ανθρώπων. Το καθημερινό μου κίνητρο προέρχεται από τον στόχο της ΕΚΤ να εργάζεται προς όφελος όλων των ανθρώπων στην Ευρώπη. Στις αρχές του 2020 εργαζόμουν στη Γενική Διεύθυνση Γραμματείας, όπου συντόνιζα τις συνεδριάσεις του Διοικητικού Συμβουλίου και την κατάρτιση της Ετήσιας Έκθεσης της ΕΚΤ 2019. Όταν χρειάστηκε προσωπικό για να υποστηρίξει την αντίδραση της ΕΚΤ στην πανδημία COVID-19, μετατέθηκα άμεσα στη Διεύθυνση Διαχείρισης Κινδύνων τον Απρίλιο του 2020. Με το μαθηματικό μου υπόβαθρο, βοήθησα την ομάδα να εξετάσει νέες πηγές αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας και να επινοήσει κατάλληλα μέτρα περιορισμού των κινδύνων. Στόχος είναι να δοθεί η δυνατότητα στις τράπεζες να υποβάλλουν περισσότερα δάνεια ως εξασφάλιση για τις πράξεις νομισματικής πολιτικής και κατ’ αυτόν τον τρόπο να διασφαλιστεί η χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας. Για πολλούς μήνες συναντούσα μόνο διαδικτυακά τους νέους μου συναδέλφους. Η συζήτηση πάνω σε σύνθετα τεχνικά θέματα από το γραφείο του σπιτιού μου μέσω φορητού υπολογιστή δεν ήταν πάντοτε εύκολη, αλλά επειδή γύρω μου υπήρχε μια σπουδαία ομάδα, η όλη εμπειρία αποδείχθηκε ιδιαίτερα ικανοποιητική. Είμαι υπερήφανη που βοήθησα, έστω και λίγο, να περιοριστούν οι επιπτώσεις της πανδημίας για τους πολίτες της ζώνης του ευρώ.

Belén Pérez Esteve, Ανώτερη Εμπειρογνώμονας σε θέματα Επικοινωνίας με το Κοινό, Γενική Διεύθυνση Επικοινωνίας

Προκειμένου να εκπληρώνει την εντολή της για σταθερότητα των τιμών, η ΕΚΤ πρέπει να γίνεται κατανοητή από τους παράγοντες της αγοράς, αλλά και από τους Ευρωπαίους πολίτες. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα σε περιόδους ακραίων συνθηκών, όπως αυτή της πανδημίας του κορωνοϊού. Ως μέλος της ομάδας Δημοσίων Σχέσεων η συμβολή μου συνίσταται στο να εξηγώ στο ευρύτερο κοινό τι κάνει η ΕΚΤ, οργανώνοντας πρωτοβουλίες για τους νέους της Ευρώπης. Οι νέοι ήταν μεταξύ εκείνων που επλήγησαν περισσότερο από τις οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας, γιʼ αυτό και εργαστήκαμε σκληρά το 2020 ώστε να προσφέρουμε αποτελεσματικές διαδικτυακές εναλλακτικές λύσεις αντί για τις εκδηλώσεις με φυσική παρουσία που είχαν προγραμματιστεί, καθώς και καινοτόμους τρόπους επικοινωνίας κατάλληλους για αυτές τις ηλικιακές ομάδες. Μια τέτοια εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε τελικά διαδικτυακά εξαιτίας της πανδημίας ήταν το European Youth Event, όπου οι συμμετέχοντες μπορούσαν να υποβάλλουν ερωτήσεις απευθείας στην Πρόεδρο Christine Lagarde. Η ομάδα μας διοργάνωσε επίσης σειρά συνεντεύξεων για το Finanzfluss, ένα κανάλι στο YouTube που προάγει τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, καθώς και μια εκστρατεία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με το Ευρωπαϊκό Φόρουμ Νεολαίας για να ακουστούν οι απόψεις των νέων Ευρωπαίων στο πλαίσιο της επανεξέτασης της στρατηγικής της ΕΚΤ. Το να συμβαδίζεις με τις τάσεις της επικοινωνίας και τις προτιμήσεις του κοινού στην ψηφιακή εποχή και εν μέσω μιας πανδημίας είναι πρόκληση, αλλά αντλείς τεράστια ικανοποίηση όταν επιτυγχάνεις τον στόχο που είναι η ενημέρωση για το έργο της ΕΚΤ και η προσέγγιση νέων μερίδων του κοινού.

Olivier Strube, Κύριος Εμπειρογνώμονας σε θέματα Έκδοσης Τραπεζογραμματίων, Διεύθυνση Τραπεζογραμματίων

Είμαι υπεύθυνος για τον προγραμματισμό της παράδοσης τραπεζογραμματίων ευρώ, κυρίως από τις εννέα εκτυπωτικές μονάδες που τα παράγουν στις 19 εθνικές κεντρικές τράπεζες (ΕθνΚΤ) που τα θέτουν σε κυκλοφορία. Συνήθως καταρτίζω το μηνιαίο πρόγραμμα παράδοσης για ένα συγκεκριμένο έτος για όλες τις ΕθνΚΤ αρκετούς μήνες νωρίτερα, με βάση την προβλεπόμενη ζήτηση μετρητών, χρησιμοποιώντας ένα λογισμικό βελτιστοποίησης για την αποτελεσματική αντιστοίχιση προσφοράς και ζήτησης. Τον Μάρτιο του 2020 αντιμετωπίσαμε απρόσμενα υψηλή ζήτηση τραπεζογραμματίων, πριν από το πρώτο lockdown λόγω της πανδημίας, και στη συνέχεια μερικό ή/και πλήρες κλείσιμο των εκτυπωτικών μονάδων και των κέντρων διαχείρισης χρηματικού που είναι υπεύθυνα για τη διαλογή τραπεζογραμματίων που είναι κατάλληλα για να τεθούν εκ νέου στην κυκλοφορία, με αποτέλεσμα την απροσδόκητη μείωση της προσφοράς τραπεζογραμματίων. Αυτός ο σπάνιος συνδυασμός διαταραχής στη ζήτηση με διαταραχή στην προσφορά με ανάγκασε να επανασχεδιάσω πλήρως το χρονοδιάγραμμα παράδοσης και να δρομολογήσω περισσότερες από 20 έκτακτες χρηματαποστολές ανά την Ευρώπη από τα στρατηγικά μας αποθέματα τραπεζογραμματίων. Έπρεπε να παρακολουθώ στενά τα αποθέματα και την προσφορά τραπεζογραμματίων και να επικοινωνώ με τις ΕθνΚΤ ώστε να μην υπάρξουν ελλείψεις σε καμία χώρα της ζώνης του ευρώ. Μια εφαρμογή που αναπτύχθηκε εσωτερικά μας βοήθησε επίσης να αντιμετωπίσουμε αυτή την πρόκληση, διευκολύνοντάς μας να εκτιμήσουμε τις ανάγκες με βάση διαφορετικά σενάρια προσφοράς και ζήτησης. Έζησα ένα πραγματικά ευρωπαϊκό πνεύμα, καθώς και οι 19 ΕθνΚΤ βοηθούσαν πρακτικά η μία την άλλη σ’ αυτή τη δύσκολη περίοδο, για να διασφαλίσουν ότι κάθε πολίτης θα έχει πρόσβαση σε μετρητά όταν και όπου χρειαστεί.

Anne van der Graaf, συμμετέχουσα στο Πρόγραμμα Πτυχιούχων, Γενική Διεύθυνση Δραστηριοτήτων Αγορών

Στο δεύτερο έτος της συμμετοχής μου στο Πρόγραμμα Πτυχιούχων τοποθετήθηκα στο Τμήμα Αγορών Ομολόγων της Ζώνης του Ευρώ με κύριο καθήκον να βοηθώ τις ΕθνΚΤ στην υλοποίηση αγορών τίτλων του επιχειρηματικού τομέα στο πλαίσιο του προγράμματος αγοράς στοιχείων ενεργητικού (asset purchase programme – APP) και του έκτακτου προγράμματος αγοράς στοιχείων ενεργητικού λόγω πανδημίας (pandemic emergency purchase programme – PEPP). Συνεισφέρω άμεσα στο να διασφαλιστεί ότι, παρόλο που η πανδημία του κορωνοϊού έχει δημιουργήσει ακραίες συνθήκες, οι επιχειρήσεις μπορούν ακόμη να βρουν ευνοϊκές συνθήκες χρηματοδότησης. Είμαι τυχερή που μπόρεσα να αποκτήσω προσωπική εμπειρία από την αίθουσα συναλλαγών της ΕΚΤ. Καθώς έχει μειωθεί ο επιτρεπόμενος αριθμός ατόμων ανά γραφείο, η πανδημία του κορωνοϊού μεταμόρφωσε σημαντικά την εργάσιμη ημέρα μου και αναγκάστηκα να παρακολουθώ τις αγορές ομολόγων της ζώνης του ευρώ από το σπίτι. Έχω μετατρέψει σε γραφείο ένα δωμάτιο του σπιτιού μου, το οποίο κανονικά χρησιμεύει ως ξενώνας και τα ντραμς του συγκατοίκου μου εκτελούν χρέη βοηθητικών επίπλων γραφείου.

Stefan Wredenborg, Ανώτερος συντονιστής ομάδας και Γραμματέας της Επιτροπής Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, Γενική Διεύθυνση Μακροπροληπτικής Πολιτικής και Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας

Μια σημαντική μορφή συνεργασίας μεταξύ της ΕΚΤ και των εθνικών κεντρικών τραπεζών και των εποπτικών αρχών είναι μέσω επιτροπών. Μία από αυτές είναι η Επιτροπή Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, η οποία, λόγω της πανδημίας, εργάστηκε πιο εντατικά κατά τη διάρκεια του 2020. Πραγματοποιήθηκαν συχνότερες διαδικτυακές συσκέψεις για να συζητηθούν οι εξελίξεις σε θέματα χρηματοπιστωτικής σταθερότητας και οι αποφάσεις μακροπροληπτικής πολιτικής. Ανέλαβα καθήκοντα γραμματέα της επιτροπής το 2020 και έπρεπε να κάνω ένα δυνατό ξεκίνημα στον νέο μου ρόλο. Η ομαλή διαδοχή που κανόνισε ο προκάτοχός μου, οι εξαίρετοι συνάδελφοι της ομάδας γραμματειακής υποστήριξης και η καθοδήγηση από τον Πρόεδρο της επιτροπής με βοήθησαν να τα καταφέρω.

Ήταν μια δύσκολη χρονιά, και για τα μέλη της επιτροπής, καθώς όλοι έπρεπε να συνηθίσουμε σε νέους τρόπους συνεργασίας και παράλληλα να ανταποκριθούμε σε έναν αυξημένο φόρτο εργασίας. Πιστεύω ότι το πετύχαμε, χάρη στο πνεύμα συναδελφικότητας, στην εξαιρετική ανάλυση που προσέφεραν οι εμπειρογνώμονες των εθνικών αρχών και της ΕΚΤ και στην υποστήριξη από τις υπηρεσίες πληροφορικής μας, οι οποίες μας βοήθησαν να προσαρμοστούμε στη νέα εικονική πραγματικότητα. Παραδόξως, αισθάνομαι ότι εμείς, ως επιτροπή, ήρθαμε πιο κοντά αυτή τη χρονιά, παρόλο που δεν συναντηθήκαμε με φυσική παρουσία. Το να βλέπουμε μέλη από όλες τις χώρες της ΕΕ σε βιντεοδιασκέψεις από το γραφείο μας στο σπίτι, και όχι γύρω από ένα μεγάλο τραπέζι, μας έδωσε την αίσθηση ότι είμαστε πραγματικά όλοι μαζί σ’ αυτή τη δύσκολη περίοδο. Πάντως, σε όλους μας έλειψαν οι συναντήσεις με φυσική παρουσία και η ευκαιρία για ανεπίσημες συζητήσεις στα διαλείμματα των συναντήσεων!

12.3 Ενίσχυση των προτύπων ακεραιότητας και διακυβέρνησης

Για την προστασία της ακεραιότητας της ΕΚΤ και την προώθηση της χρηστής εταιρικής διακυβέρνησης θεσπίστηκε το 2020 ενισχυμένο πλαίσιο και πολιτική υποβολής εσωτερικών αναφορών για περιπτώσεις παραβατικής συμπεριφοράς (whistleblowing framework and policy). Το νέο πλαίσιο περιλαμβάνει ένα εσωτερικό εργαλείο απλής και ασφαλούς ανώνυμης αναφοράς πιθανών παραβάσεων επαγγελματικών καθηκόντων, ανάρμοστης συμπεριφοράς ή άλλων παρατυπιών, καθώς και τη δυνατότητα των καταγγελλόντων και των μαρτύρων να ζητούν προστασία από αντίποινα, σύμφωνα με τα πιο σύγχρονα πρότυπα. Επιπλέον, το πεδίο εφαρμογής της παραπάνω πολιτικής επεκτάθηκε ώστε να καλύπτει όλα τα υψηλόβαθμα στελέχη της ΕΚΤ. Το πλαίσιο υποβολής εσωτερικών αναφορών για περιπτώσεις παραβατικής συμπεριφοράς συμπληρώνει τον υφιστάμενο μηχανισμό αναφοράς παραβάσεων της ΕΚΤ, ο οποίος χρησιμοποιείται κυρίως για την υποβολή εξωτερικών αναφορών για θέματα που αφορούν τον τομέα της τραπεζικής εποπτείας.

Εντός της ΕΚΤ αναπτύχθηκαν νέες πρωτοβουλίες και επικοινωνιακές εκστρατείες για την ενημέρωση του προσωπικού σχετικά με τους κανόνες και τις διατάξεις δεοντολογίας και όλοι οι νέοι υπάλληλοι παρακολουθούν το υποχρεωτικό πρόγραμμα εκπαίδευσης εξ αποστάσεως “Being ethical”. Το Γραφείο Συμμόρφωσης και Διακυβέρνησης ανταποκρίθηκε σε περισσότερα από 1.900 αιτήματα για ένα ευρύ φάσμα θεμάτων το 2020, τα οποία προέρχονταν εξίσου από στελέχη που εργάζονταν στη λειτουργία κεντρικής τράπεζας και στη λειτουργία τραπεζικής εποπτείας. Σχεδόν το 60% αυτών των αιτημάτων αφορούσε τις ιδιωτικές χρηματοοικονομικές συναλλαγές του προσωπικού και ακολουθούσαν αιτήματα σχετικά με εξωτερικές δραστηριότητες και θέματα σύγκρουσης συμφερόντων (βλ. Διάγραμμα 25). Οι έλεγχοι συμμόρφωσης που διενεργήθηκαν με την υποστήριξη εξωτερικού παρόχου υπηρεσιών επιβεβαίωσαν ότι το προσωπικό της ΕΚΤ και τα μέλη των ανώτατων οργάνων της ΕΚΤ τηρούν γενικώς τους κανόνες για τις ιδιωτικές χρηματοοικονομικές συναλλαγές.

Σε επίπεδο Ευρωσυστήματος και Ενιαίου Εποπτικού Μηχανισμού, η συνεργασία με τις εθνικές κεντρικές τράπεζες και τις εθνικές αρμόδιες αρχές συνεχίστηκε μέσω της Ομάδας Δράσης Δεοντολογίας και Συμμόρφωσης (Ethics and Compliance Officers’ Task Force – ECTF) και επικεντρώθηκε στην ευθυγράμμιση και τη συνοχή των κατευθυντήριων γραμμών δεοντολογίας των διαφόρων θεσμικών οργάνων.

Σε διεθνές επίπεδο, η ΕΚΤ έγινε δεκτή στο Δίκτυο Δεοντολογίας Πολυμερών Οργανισμών (Ethics Network of Multilateral Organizations – ENMO), που δημιουργήθηκε για την ανταλλαγή πληροφοριών και εμπειριών, τη διευκόλυνση της συνεργασίας σε κοινού ενδιαφέροντος θέματα ακεραιότητας και την προώθηση προτύπων πρακτικής. Η συμμετοχή στο ENMO καταδεικνύει τη δέσμευση της ΕΚΤ σε θέματα δεοντολογίας και χρηστής διακυβέρνησης.

Όπως προβλέπεται στον ενιαίο Κώδικα συμπεριφοράς ανωτάτων λειτουργών της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, η Επιτροπή Δεοντολογίας της ΕΚΤ αξιολόγησε τις Δηλώσεις Συμφερόντων που υπέβαλαν τα μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής, του Διοικητικού Συμβουλίου και του Εποπτικού Συμβουλίου προς δημοσίευση στους δικτυακούς τόπους της ΕΚΤ. Στη διάρκεια του 2020 η Επιτροπή Δεοντολογίας εξέδωσε αυξημένο αριθμό γνωμοδοτήσεων, η πλειονότητα των οποίων αφορούσε ιδιωτικές δραστηριότητες και δραστηριότητες μετά τη λήξη της απασχόλησης.

Για την περαιτέρω ενίσχυση της διαφάνειας, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε να δημοσιεύει στον δικτυακό τόπο της ΕΚΤ τις γνωμοδοτήσεις που εκδίδονται από την Επιτροπή Δεοντολογίας και απευθύνονται προς τα νυν και μελλοντικά μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής, του Διοικητικού Συμβουλίου και του Εποπτικού Συμβουλίου της ΕΚΤ αναφορικά με περιπτώσεις σύγκρουσης συμφερόντων και αμειβόμενης απασχόλησης μετά τη λήξη της θητείας τους.

Το 2020 η ΕΚΤ ανταποκρίθηκε σε 67 αιτήματα πολιτών της ΕΕ για πρόσβαση στα έγγραφά της και έδωσε πρόσβαση (σε ορισμένες περιπτώσεις μερική) σε περισσότερα από 190 έγγραφα.

Η Επιτροπή Επιθεώρησης της ΕΚΤ^[69] διεξήγαγε την ανά τριετία επανεξέταση της εντολής της και πρόσθεσε νέες διατάξεις προκειμένου να ληφθούν υπόψη τα αιτήματα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και μη κυβερνητικών οργανώσεων για περαιτέρω ενίσχυση και διαφύλαξη της ανεξαρτησίας των μελών της. Η Επιτροπή Επιθεώρησης της ΕΚΤ συμβουλεύει το Διοικητικό Συμβούλιο σχετικά με βασικές πτυχές της εταιρικής διακυβέρνησης της ΕΚΤ (τόσο στο σκέλος των λειτουργιών κεντρικής τράπεζας όσο και στο σκέλος της λειτουργίας τραπεζικής εποπτείας) και του Ευρωσυστήματος. Ενημερωνόταν τακτικά για τα μέτρα και τις πρωτοβουλίες της ΕΚΤ για την αντιμετώπιση των χρηματοοικονομικών και λειτουργικών κινδύνων που δημιουργεί η πανδημία και εξακολούθησε να ενθαρρύνει την έγκαιρη εφαρμογή των συστάσεων επιθεώρησης που δεν έχουν υλοποιηθεί.

Ετήσιοι λογαριασμοί

https://www.ecb.europa.eu/pub/annual/annual-accounts/html/ecb.annualaccounts2020~0508aea2f9.el.html

Ενοποιημένος ισολογισμός του Ευρωσυστήματος της 31.12.2020

https://www.ecb.europa.eu/pub/annual/balance/html/ecb.eurosystembalancesheet2020~0da47a656b.el.html

Στατιστική ενότητα (διαθέσιμη μόνο στα αγγλικά)

https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/annrep/ecb.ar_annex2020_statistical_section~ae79ac8ab8.en.pdf